Şema terapi

Erken dönem uyumsuz şema

Erkən Uyğunsuz Sxemlərin Siyahısı
Erkən uyğunlaşmayan sxemlər uşaqlıqda formalaşan və insanın həyat boyu təcrübələrini formalaşdıran stereotip düşüncə və davranış nümunələridir.  Bu sxemlər çox vaxt əsas emosional ehtiyacların ödənilməməsi nəticəsində yaranır.
Beş əsas sxem sahəsi və onların altındakı sxemlər aşağıdakı kimi sıralana bilər:
1. Bağlantının kəsilməsi/Rədd edilməsi sxemləri
  * Tərk edilmə/Qeyri-sabitlik: Önəm verdiyi insanlar tərəfindən tərk ediləcəyi və ya tərk ediləcəyi ilə bağlı dərin bir qorxu.
  * Etibarsızlıq: Başqalarına güvənməkdə çətinlik, daimi şübhə.
  * Emosional məhrumiyyət: Sevgi, diqqət və dəstək ehtiyacını qarşılamamaq.
  * Qüsurluluq: Özünü qeyri-kafi, dəyərsiz və ya qüsurlu görmək.
  * Sosial təcrid: Başqaları ilə yaxın münasibət qura bilməmək, tənhalıq hissi.
2. Zədələnmiş Muxtariyyət/Uğursuzluq Sxemləri
  * Asılılıq: Başqalarından həddindən artıq asılı olmaq, öz qərarlarınızı verə bilməmək.
  * Təhdidlər qarşısında toxunulmazlıq: Çətinliklər qarşısında tez təslim olmayın, asanlıqla ruhdan düşməyin.
  * İntroversiya: Öz şəxsiyyətini və sərhədlərini təyin etməkdə çətinlik çəkmək.
  * Uğursuzluq: Davamlı olaraq özünü uğursuz kimi görmək, qeyri-kafilik hissi.
3. Zədələnmiş sərhəd diaqramları
  * Mükəmməllik/Böyüklük: Birinin haqlı olduğunu düşünmək, başqalarının haqqına məhəl qoymamaq.
  * Özünə nəzarətin qeyri-kafi olması: Öz impulslarını idarə edə bilməməsi, impulsiv davranış nümayiş etdirməsi.
4. Digər Orientasiya Sxemləri
  * Fədakarlıq: Öz ehtiyaclarınızı başqalarının ehtiyaclarından üstün tutmaq.
  * İtaətkarlıq: Başqalarının istəklərini asanlıqla yerinə yetirmək, öz səsini səsləndirə bilməmək.
  * Təsdiq axtarışı: Başqalarının razılığını almaq üçün hər şeyi etmək.
5. Hipersayıqlıq və Repressiya Sxemləri
  * Pessimizm: Gələcəklə bağlı mənfi gözləntilərə sahib olmaq.
  * Emosiyaların boğulması: Öz duyğularını ifadə etməkdə çətinlik çəkir.
  * Yüksək standartlar: Özünə və başqalarına həddindən artıq yüksək gözləntilər qoymaq.
  * Cəza: Səhv bir şey edərsə cəzalandırılacağından qorxmaq.
Bu siyahıdakı sxemlər insanın təcrübələrindən və şəxsiyyət xüsusiyyətlərindən asılı olaraq fərqlənə bilər.
Uyğun olmayan sxemlərdən xəbərdar olmaq və onlarla bağlı peşəkar yardım axtarmaq insanın həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər.
Uyğun olmayan sxemlər bir çox şəxsiyyət pozğunluqlarında əsas rol oynayır.  Uşaqlıq dövründə yaşanan mənfi təcrübələr nəticəsində formalaşan bu sxemlər yetkinlik dövründə fərdin düşüncə, hiss və davranış modellərini formalaşdırır.
Hansı şəxsiyyət pozğunluğunda hansı sxemlərin daha çox yayıldığını qısaca ümumiləşdirə bilərik:
  * B qrupu Şəxsiyyət Bozuklukları (Dramatik, Emosionallıq və Komplekslik): Bu qrupdakı histrionik, narsistik, antisosial və sərhəd xarakterli şəxsiyyət pozğunluqlarında, ümumiyyətlə, tərk edilmə, etibarsızlıq, günahkarlıq, hüquq/əzəmət kimi sxemlər ön plana çıxır.
  * C Kluster Şəxsiyyət Bozuklukları (Narahatlıq və Qorxu): Qaçınma, asılı və obsesif-kompulsiv şəxsiyyət pozğunluqlarında ən çox qeyri-adekvatlıq, sosial izolyasiya, cəza və yüksək standartlar kimi sxemlər görülür.
Daha ətraflı əlaqə aşağıdakı kimidir:
  * Sərhəd Şəxsiyyət Bozukluğu: Tərk edilmə, etibarsızlıq, emosional məhrumiyyət, qüsurluluq və sosial təcrid kimi sxemlər çox yayılmışdır.
  * Narsisistik Şəxsiyyət Bozukluğu: Səlahiyyət/əzəmət, qüsurluluq (digərlərində) və qeyri-adekvatlıq kimi sxemlər açıq-aşkar görünür.
  * Antisosial Şəxsiyyət Bozukluğu: Cəza, hüquq/əzəmət və qeyri-adekvat özünü idarə etmə kimi sxemlər ön plana çıxır.
  * Qaçının Şəxsiyyət Bozukluğu: Qüsurluluq, sosial təcrid və qeyri-adekvatlıq kimi sxemlər göz qabağındadır.
  * Asılı şəxsiyyət pozğunluğu: Tərk edilmə, etibarsızlıq, qeyri-adekvatlıq və sosial təcrid kimi sxemlər çox yayılmışdır.
  * Obsesif-Kompulsiv Şəxsiyyət Bozukluğu: Yüksək standartlar, cəzalandırma və qeyri-adekvat özünü idarə etmə kimi sxemlər özünü göstərir.
Vacib qeyd: Fərqli sxemlər hər bir şəxsiyyət pozğunluğunda bir araya gələ bilər və hər bir fərdin təcrübəsi fərqli ola bilər.  Buna görə də dəqiq diaqnoz və müalicə üçün mütəxəssisə müraciət etmək vacibdir.
Uyğun olmayan sxemlərdən xəbərdar olmaq və onlarla bağlı peşəkar yardım axtarmaq insanın həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər.
Şema terapiyası uyğun olmayan sxemləri dəyişdirmək və daha sağlam düşüncə və davranış nümunələrini inkişaf etdirmək üçün istifadə edilən effektiv müalicə üsuludur.
Əlavə məlumat üçün psixoloq və ya psixoterapevtə müraciət edə bilərsiniz.
Uyğunsuz Sxemlərdə Davranış Nümunələri
Uyğun olmayan sxemlər uşaqlıqda inkişaf edən və yetkinliyə qədər davam edən mənfi düşüncə və hiss nümunələridir.  Bu nümunələr fərdin davranışına da əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.
Uyğun olmayan sxemlərə görə davranış nümunələri sxemin növündən asılı olaraq dəyişir.  Məsələn, “tərk etmə” sxeminə malik olan insan intimdən qaçır və münasibətlərdə məsafə saxlayır.
Ümumiyyətlə, uyğun olmayan sxemlərə bağlı davranış nümunələri aşağıdakıları əhatə edə bilər:
  * Qaçma: Sxemi tetikleyen vəziyyətlərdən qaçınmaq (məsələn, rədd edilməkdən qorxan insan sosial vəziyyətlərdən qaçır).
  * Həddindən artıq təzminat: Sxemi təsdiqləmək üçün səylər (məsələn, özünü dəyərsiz hiss edən şəxs daim razılıq axtarmağa çalışır).
  * Passivlik: Vəziyyətlərə qarşı passiv qalmaq və məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdən yayınmaq (məsələn, asılılıq sxemi olan şəxs qərarları başqalarına buraxır).
  * Aqressivlik: Sxemi tetikleyen insanlara və ya vəziyyətlərə qarşı aqressiv davranmaq (məsələn, özünə qarşı ədalətsiz rəftar edildiyini düşündüyü zaman qəzəbli bir insan).
  * Mükəmməllik: Hər şeyi mükəmməl etmək ehtiyacını hiss etmək və səhv etmək qorxusu (məsələn, uğursuzluq sxemi olan insan davamlı olaraq özünü sübut etməyə çalışır).