(Kapitulo V. KAISIPAN NIN BUHAY SA MGA KASABIHANG BIKOLNON)
Sa Katagalugan, kun nasa estado nin kawaran nin kayamanan o rogaring, inaapod syangmahirap. Kun nakamate o nasa estado man nin sakit o hirap, sya sinasabing naghihirap.
Sa enot na halimbawa, kun ikukumpara sa Ingles, sya nasa “state of poorness.” Sa ikaduwa man, sya nasa “state of suffering.” Alagad sa Bikol lain man. Karaniwang pinaghohorop-horopan o isinasabuhay ninda an kahulugan kan tios asin pagtios.
An isyung ini marapat sanang ikapalaog sa pag-aanalisa kan lingwahe pasiring sa sarong diwa na enot nang ginibo sa ikatolong kapitulo.. An tataramon na tios saro sa mga tataramon na pano nin kahulugan sa pilosopiyang Bikolnon. Saro pa nin huli, dakulang gayo an epekto asin relasyon kaini sa boot kan Bikolano. Alagad nin huli ta laog man ini kan kadaklan na kawikaang Bikolnon.
“An tios nagtutukoy sa mga tawo na mayo kan mga bagay na kaipuhan ninda tanganing magkaigwa nin maginhawang buhay.”[1] An Bikol mayo man nin katutubong tataramon kan Ingles na “poor.” An mga tataramon na “pobre” asin “dukha” mga tataramon pa na gikan sa Kastila asin Sanskrit na nakalaog sa bokabularyong Tagalog.[2] Kun igwa man na naggaramit kaini sa Bikol, ini siguro huli kan inpluwensiya kan mga kataraid na banwaan. Dai naman kaya nalilikayan na nin huli sa heograopiyang[3] dahilan nadadagdagan an lingwaheng Bikolnon kan mga dayuhang tataramon.
“[A]n tataramon na tios nangangahulugan man na magdanay (Ing. “to endure”) o magtyaga (Ing. “to be patient”, Tag. “magtiis”).”[4] Sa lingwaheng Bikolnon, sinasabi na “An tawong tios, tataong magtios.”[5] Alagad sa Tagalog, dai ka basta makakasabi na “ang taong mahirap marunong maghirap.” Magkaiba kaya an pahihirap kan Tagalog sa pagtios kan Bikol. An tataramon na tios sarong lingwaheng konotatiba.
An pagtios sa Bikolano bakong negatibong bagay para sa sainda. Nasasabotan ninda na ini igwang kaakibat na positibong dahilan na magagamit ninda sa pagpapadagos kan buhay. Kaya, makusog na boot ninda ining inaatubang tanganing malampasan asin masumpungan an tabang na dara kaini para sainda. Sinasabi ngani na, “Pag-ontok nin bagyong makusugon, an minasanle marhay na panahon.” Mahiwas an konsepto ninda kan paglaom. An pagpundo nin mayong tultol na rason bakong ugali kan mga Bikolano. Labi-labi an saindang paghingowa masumpungan sana an saindang kamawotan. Makamate na sinda nin makuring pagtios, ayos lang basta maabot sana an pangiturugan asin kamawotan. Sabi ngani, “Sa tinaratagdo, nalalabot an gapo.” asin “Dawa gurano katagas kan asero, napapalumoy kan kalayo.” An kalayo igdi dai nangangahulugan nin dahas kundi nin ganot o kahigosan na pano nin pagpupunyagi asin pagtyatyaga. Kabaing man igdi, sinasabi, “Dawa gurano katagas kan gapo, napapalumoy kan solog.”
Aram kan mga Bikolano na dai madali an mabuhay. Ini pakikibaka sa pag-agi nin panahon. Aram nya na pirmi nyang masasabatan an pagtios tangani sya maging tios sa enot asin mag-uswag sa dapit. An kaipuhan sana igdi iyo an pagsusumikap asin kapusogan nin huli ta “an tawong tios, tataong magtios.” Sosog man sa mga Bikolano, “ Daeng dalan na piot sa tawong may hustong pagmawot.” Sabi pa ninda, “Kun habo, kadakol rason; kun gusto kadakol paagi” Basta makusog an boot, gabos mahihimo.
Nin huli ta natural nang masasabatan an pagtios, an saiyang pagkabuhay asin paggibo dai sana basta na lang ginigibo o kun apodon sa Bikol – sapute. Mas marhay pang gumibo nin igwang kaayusan asin kasakitan kesa minadali na mayo man nin saysay. Kaya sabi ninda, “Gutos man kun mapahot, marhay pang maglibot.”
_____________________________
[1] Wilmer Joseph S. Tria, Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo (Siyudad nin Naga, Pilipinas: Ateneo de Naga University Press. 2007), 61.
[2] Cf. Ibid.
[3]An Rehiyong Bikol kataid sana kan Katagalugan kaya dai harayong maimpluwensyahan sinda kan Tagalog na tataramon lalo pa nin huli ta ini an pinag-aadalan sa mga eskwelahan kaiba kan Ingles. Mayo sa kurikulum kan mga eskwelahan igdi sa Bikol an nagtutukdo sa lingwaheng Bikolnon. Minsan pa ngani, napaparusahan pa an mga estudyante kun sinda nagtataram nin Bikol lalo pa sa panahon kan Bulan kan Wikang Pambansa sa pagpapatupad kan “English Rule”. Karaniwan, na kun dai ini nasusunod, pinapabayad nin multa o pinapagtrabaho arog nin pagsisigid asin paglampaso sa klasrum an mga estudyante. Jose Maria Z. Carpio, “An Kahalagahan kan Lenggwaheng Bikol,” Wilmer Joseph S Tria asin Jason William Lobel, An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language, 145. Maski an kagsiyasat man namatean an siring na kaugalian.
[4] Ako asin an Kapwa ko, 61.
[5] Ibid., 62.
