Senedi ittifak
Senedi ittifakın girişinde devletin güçlü olduğu, birlik ve beraberliğin bulunduğu ancak ileride birlik ve beraberliğin bozulduğu, merkez bürokrasi ile taşradaki Ayan arasındaki mücadelenin eksik olmadığı, ve bu mücadelenin içte ve dışta devleti zayıflattığı ve belirtiliyor. Devletin bir İslam saltanatı olduğu belirtiliyor. Kur'an hükümlerini yeniden güçlendirilme amacı uygulanıyor. 1. maddede padişahın ve saltanatın devletin esası olduğu ve bunun da senedi ittifakı imzalayanların taahhüdü altında olduğuna işaret ediliyor. Yani saltanata bağlılık bulunuyor ve padişaha karşı itaatsizlik, ihanet söz konusu olduğunda bu durumun elbirliği ile engelleneceği, sorumlularının da cezalandırılacağı ve hayatta oldukları sürece ayanın kendileri, ölümlerinden sonra da evlat ve hanedanları tarafından garanti edilmesi kararlaştırılıyor. neyi sağlamak amacıyla toplanacak askerin devlet askeri olarak yazılacağı ve karşı gelmesi durumunda cezalandırılacağı, devlete bir saldırı olması halinde hep birlikte buna karşı çıkılacağına karar veriliyor. 3. maddeye baktığımızda devletin gelirlerine değiniliyor. Hazine gelirlerinin tahsiline, hazinenin zarar görmesinin önlenmesine ve padişahın emirlerine karşı çıkanların cezalandırılmasına işaret ediliyor. 4. maddede devlet işlerinin görüşülüp sadrazamın konumu ele alınıyor. Sadrazam padişahın mutlak vekili konumunda kabul edilir. Verdiği emirler padişahın emri gibi kabul edilecek ancak sadrazam müsvet ve benzeri yolsuzluklara saparsa bunların engellenmesini düzenliyor. 5 ve 6. maddelere baktığımızda ayanlar ile merkezi otoritenin birbirine sağladığı güvencelere yer veriliyor. Senedi İttifaktaki kurallara uygun davranan bir ayana, devlet görevlileri veya başka bir ayan tarafından saldırı olması durumunda saldırgana elbirliği ile karşı çıkılacağı, birbirlerine kefil olacağı ve ayanların birbirlerinin haklarına saygı gösterip halka eziyet etmemelerine yer veriliyor. 6. maddede İstanbul'un güvenliğinin sağlanması, ayanların bunu garanti etmesi isteniyor. 7. madde vergilerle ilgili. Vergilerin halkın ödeyebileceği oranda olması, ağır vergilerin hafifletilmesi ve ayanların halka zulum edenleri devlete bildirmesi kararlaştırılıyor. Senedi ittifakın uygulanması başarısız oluyor çünkü o sıradaki sadrazam dan sonraki sadrazam ve şeyhülislamlık makamına gelecek olanların da senedi ittifakı onaylayıp imzalamaları gerekiyordu. Senedi ittifak hükümlerine baktığımızda şöyle bir değerlendirme yapılabilir:
Merkez birtakım kazanımlar elde ediyor, bazı avantajlara kavuşuyor. Buradaki hükümler sonucu ayanlar da bazı kazanımlara kavuşuyorlar. Elbette bir de genel kazanımlar söz konusu.
Merkezin sağladığı avantajlara baktığımızda padişahın ve devlet otoritesine herkesin baş eğmesine vurgu yapılıyor. Sadrazama itaat konusu, mali ve vergisel buyruklara uyma, Yeniçeri Ocağı'nın padişaha itaati, ayanın kendi toprakları dışında el atmaması bunlar merkezin elde ettiği avantajlardır.
Ayanların elde ettiği avantajlar ise sadrazamın keyfi eylemlerinin önlenmesi, suçsuz yerel hanedana haksızlık edilmemesi ve bunların sürekliliğinin korunması, kendi yönetimleri altındaki hanedanların da korunması, haklarının tanınması.
Genel kazanımlar da var iki taraflı değil genel kazanımlar yani yoksullar ve reaya ile ilgili birtakım güvenceler de var: Sadrazamın keyfi eylemlerini yasaklanması, yoksulların, reayanın korunması, vergilerin haksız olmaması, ezici olmaması, zulmün yasaklanması, suç durumunda soruşturma yapılmadan ceza verilmesi gibi hususlar da genel kazanımları gösteriyor.
Aslında kazanımların dağılımına baktığımızda sadece Merkez ve taşra değil kazanımlar genelde kamuyu da yakından ilgilendiriyor. Merkez ile taşra güçlerinin kazanımları arasında senedi ittifak da tam bir eşitlik ve denge yok aslında. Daha çok merkezin kazanımlarının olduğunu görüyoruz. Genel kazanımlar da oldukça önemli.
Peki getirilen hükümler karşısında güvence ne burada bu hükümlerin nasıl hayata geçeceği ile ilgili şeyler birtakım güvenceler bazıları önleyici bazıları caydırıcı gibi Örneğin ayanın; vekillere, ulemaya devlet memurlarının haksız işlem yapılmasına kefil olması, sadrazamın keyfi eylemlerinin ve hanedanın reayaya yönelen haksızlıkların elbirliği ile önlemeye çalışması, zulüm yapanları devlete bildirmesi gibi hususlar örnek olabilir ama bu verilen sözlerin tutulup tutulmadığını denetleyecek bir mekanizma yok. Özel bir mekanizma öngörülmemiş bu duruma senedi ittifakta. Senedi ittifak niteliği konusunda bir uzlaşım var evet iki taraflı bir belge, sözleşme olarak görülüyor. Çünkü hem esasları itibarıyla hem de güvenceleri ile bir karşılıklılık var iki tarafta da gibi unsurlar taşıyor aslına bakıldığında ağırlık ve insiyatif merkez adına davranan ve ayanlarında desteğinden yararlanan yöneticilerde. Senedi ittifak ile Osmanlı tarihinde ilk defa kamuoyunun dikkate alınması zorunluluğu kendine gösteriyor.
Şöyle bir benzetme de olabiliyor Magna Carta yani 1215 tarihli Magna cartaya benzetilebiliyor ama Magna Carta ile şöyle bir fark var Magna Carta kralla derebeyler arasında kralın evet yetkilerini kısıtlıyor ilk kez ama dıştan dayatma çok açık burada. Senedi ittifakta ise daha çok Merkez ağırlıklı olduğunu görüyoruz. Evet taşra güçleri merkezi sarsan bir olgu ancak bunlardan gelen bir zorlama değil daha çok Merkez ağırlıklı olduğu ön planda. Bununla birlikte senedi ittifak ortaya çıktıktan sonra uygulama açısından da bir etkisi çok gözlenmedi. Dolayısıyla biraz daha şekli bir benzerlik taşıdığı söylenebilir Magna Cartayla. Tam olarak örtüştüğü söylenemez yani senedi ittifakla.
Kamuoyunun dikkate alınmasını zorunluluğu önemli. Anayasal gelişmelerimiz içerisinde senedi ittifakın yerine baktığımızda padişah üzerinde, hükümet üzerinde üstün hukuk kuralı yarattığı için Osmanlı'daki ilk kamu hukuku Kaidesi ve hukuk devletine doğru gidişin de bir belirtisi olarak nitelendiriliyor Çünkü Padişah O güne kadar Tanrıdan aldığı iktidarı artık yeryüzü güçlerine dayandırmak zorunda kalıyor. Bu da aslında egemenliğin kaynağının tanrısal olmaktan çıkıp beşerileşmesine yol açıyor, ifade ediliyor. Biraz daha demokrasiye doğru gelişmesinin de kapısını aralamış oluyor. Senedi ittifak bir anayasa elbette değil ama anayasal bir belge niteliğindedir. Biçim olarak da Misaktır.
Uygulanması açısından baktığımızda da 1808 de imzalanıyor ancak Alemdar Mustafa Paşa yeniçeriler tarafından çıkarılan olaylar sonucunda ölüyor ve senedi ittifakın ek maddesinin her yeni gelen sadrazam tarafından imzalanması ön görülüyor ancak yerine geçen sadrazamlar tarafından imzalanmadığını görüyoruz ama katkıları elbette ki var:
İlk kamu hukuku Kaidesi olması ve üstün padişah üzerinde bir üstün hukuk kuralı yaratması açısından çok önem arz eden bir belge niteliğindedir.
