Nefis bir cevherdir.İlim ehlinin naklettiğine göre o,zatında maddeden mücerred,ancak icraatında her zaman maddeyr mukarin bir mekanizmadır.Insanoglu beden ve ruhtan ibaret olduğu için nefis de bu ikisiyle sürekli irtibattadır.Garip-name'de nefis açıklanırken ,bazen onun ruh yerinde kullanıldığı görülmektedir.İnsan önce kendi halini bilmeli,kendini tanımalıdır.İnsanın kendini tanıması nefsini ve vücudunu anlamakla olur.Allah vücudu topraktan yaratıp ,nefis için taht yeri yapmıştır.Nefsin yeri ayak altındadır,ama amacı baş üzerinde yer tutmaktır,dolayısıyla o kibir,kin,haset,öfke,nefret ve hiddet gibi kuvvelerin esasıdır.
Aşık Paşa,nefse böyle bir açıklamayla giriş yaptıktan sonra,onun vücutta yedi konağa uğradığını,o menzillerde kendi görevini yerine getirdiğini söyler.İlk menzil,insanın ayak altıdır.Süt emen küçük çocuğun tepinmesi hep nefistendir,çünkü nefsin olduğu yer daima hareketlidir.Nefis için ikinci menzil,diz kapağı ile topuk arasındaki incik denen yerdir.Nefsin buraya yerleşmesinin emaresi,çocuğun yürümeye başlamasıdır.Nefis,adeta kuvvet üssüdür,çünkü ister erkek,ister dişi herkesi hareket ettirmeye yeter.Burada nefis,Kazak düşüncesinde de olduğu gibi bir binite benzetilmiştir.Onun üzerine binip ,dizgini elde tutabilmek her babayiğidin kârı değildir.Nefis üçüncü konağı olan uyluğa ve bele geldiğinde,insanoğlunda yaşama arzusu artar.O,bu sefer coşku içinde olup işretleri ister,aşka ve oyuna can atar.Böylece insanda delikanlılığın işaretleri belirir.Bu sırada hareketler bozuk olup,gece gündüz vücut kötü meclislerde,kötülüklerle hemhâl olmaya meyyaldir. Bir basamak yükselip yağrına gelen nefsin ise çok cesaretli,gözünü budaktan sakınmayan bir hâli vardır.Ten kuvvetlenip pazular et bağlayınca ,nefis hep atıp tutmak istemektedir.Dördüncü konaktaki nefsin arzusu,galibiyettir.O,mağlup düşmeyi içine sindiremez.Vurup kirmak,gücünü sergilemek,yenilse de"yenilen güreşe doymaz"misâlibir daha kendini ispatlama hamlesinde bulunmak ,otuz ve kırk yaşlarındaki yiğitlerin hâlidir.Nefsin yağrına konakladığı zaman diliminin özellikleri bir Kazak atasözünde de "Otuzunda orda buzbağan,kırkında kamal aka almas"(Otuzunda orduya saldıramayan,kırkında kaleyi fethedemez)diyerek belirtilmektedir.Gelelim nefsin beşinci konağına;dil,kulak ve göze yerleşen nefis,sahibine söylemek,görmek,işitmek arzuları aşılar.Bundan dolayi insanın yaşayışının tezahürü olarak işittiği ve gördüğü dilinden dökülür Hareket halinde olan nefis bereketi de beraberinde getirir.Yaş altmışa yaklaşınca nefis,derin düşünceye dalar.O,artık beyinde yer tutar.Bazan uzun emellere kapılır,bazan gam ve kedere boğulur.Oğul kız kavgası,dünyanın bitmek bilmeyen endişeleri nefsi baştan başa sarar.Vücut elden, ayaktan düşmeye yüz tutmuş,akıl ve can da düşüncelerden çökmüş,yeri daraldığı için çabuk kızan,sinirlenen bir hâldedir.Seksene kadar bu durum devam etmektedir.İnsan seksen yaşını doldurunca,onun nefsi başı da terk eder,havayı mesken edinir.Artık onun için hiçbir şeyin tadi kalmamıştır.Baş eğilmiş olup,ten toprağa düşmeyi arzulamaktadır.Gönülde nice istekler olsa dahi kişi,dermansız kalmıştır,çünkü kuvvet merkezi olan nefis havaya kalkmıştır.Nefis ,ayaktan girip başa girmesi sürecinde insan bedeni ile ruhu arasında mekik dokuyup durur. Bu süreçte ruhtaki her teessür beden üzerinde kendini hissettirmekle beraber,bedende meydana gelen herhangi bir hal ve infiâl de ruha tesir eder.Nihayet nefis havaya çıkınca,durumuna göre iyi veya kötü işlerle uğraşır durur.Eğer insan Garip-name'de övülen üç hasletten birine sahip olursa,"Gözü ne saptı,ne daldı"ayetinin sürmesiyle sürmenelip Allah'ın cemalini seyretmeye hak kazanır.Şair,bu hususu açıklarken dünyada ve ahirette her türlü dertten,tasadan ve kaygıdan kurtulmanın reçetesini de sunmaktadır.Burada anlatılanlara göre tedbir alarak,kendi kendini tedavi etmekle meşgul olan kişi dünyada huzur bulur.O insanın,kimseyle anlaşmazlığı bulunmaz.Her attığı adımda sanki hayır ve bereket yağmaktadır.Bunca güzelliğin kaynağı hükmündeki deva demetleri Garip-name'de anlatılmaktadır. (ÂŞIK PAŞA-GARİP-NAME)
