Sài Gòn - Khâu Lại Mảnh Thời Gian

Tĩn nước mắm và cây cà lem...

Xóm tĩn Sài Gòn

  Dù nước mắm Phan Thiết cũng được đựng trong chai để bán cho khách hàng, nhưng má tôi vẫn thường mua nước mắm đựng trong tĩn.

  Thật ra, ít khi má tôi mua nguyên tĩn nước mắm. Thời xưa nhà nghèo, không đủ tiền mua nguyên tĩn nên mỗi lần nhà hết nước mắm má tôi thường sai tôi đi mua nước mắm lẻ  tại quán nhà bà Tàu mà tụi con nít hay gọi là Xẩm tiệm, vì bà này thường cho người quen mua thiếu nợ.

  Mỗi khi thấy tôi cầm chén vào tiệm thì bà Xẩm tiệm biết ngay là tôi sẽ mua mỡ hoặc nước mắm. Khi tôi mua nước mắm bà liền mở nắp tĩn nước mắm - gọi là dủm -rồi dùng một cái gáo bằng tre múc nước mắm từ trong lòng tĩn cho vào trong cái chén của tôi. Cái gáo này - còn gọi là cóng -  làm bằng ống tre vạt 1/3 cán, 2/3 còn lại được dùng để cưa ngang dùng đưa vào tĩn theo chiều thẳng đứng. Có nhiều cỡ gáo và các tiệm tạp hóa dùng các cỡ gáo làm đơn vị tính khi bán giấm, rượu.

  Nhưng thích nhất là mỗi khi có tiền, má tôi thường mua nguyên tĩn nước mắm cho có lợi. Lúc ấy bà kêu tôi cùng đi chợ để phụ xách tĩn nước mắm về vì tĩn cũng khá nặng. Bà thường mau nước mắm tĩn từ những chiếc ghe nhỏ cắm sào ở con rạch Hàng Bàng, phía sau chợ Bình Tây. Đây là những chiếc ghe chở mối nước mắm tĩn từ xóm Tĩn - nằm ở cuối đường Đề Thám đoạn từ đường Cô Giang đến bến Chương Dương, gần sông Bến Nghé.

  Tại sao người dân thích nước mắm tĩn ?

  Lúc ấy, đã có nước mắm đựng trong chai thủy tinh nhưng không được người tiêu dùng ưa chuộng. Má tôi thường tính toán là mua một tĩn nước mắm giá chỉ có năm đồng mà được ba lít rưỡi. Sau khi dùng hết nước mắm, còn bán lại cái tĩn cũ với giá một đồng rưỡi, như thế một lít nước mắm người tiêu dùng chỉ tốn khoảng một đồng. Trong khi đó, nếu mua một chai nước mắm một lít mà theo giá (năm 1961 )của Hãng Thủy tinh Việt Nam là sáu đồng mỗi chai, sau khi dùng hết nước mắm bán lại chai không chỉ được hai đồng thì người tiêu dụng phải thiệt mất khoảng bốn đồng. Sở dĩ giá nước mắm chai cao như vậy vì kỹ nghệ làm thủy tinh lúc ấy vẫn còn cao.

  Đã có nhiều cuộc tranh luận chính thức hay không chính thức trong các nhà hàm hộ về việc sử dụng tĩn hay chai. Ngày 14/4/1961 tại Phòng Thương Mại Sài Gòn đã có một buổi họp chính thức để thảo luận về vấn đề nước mắm nên vô tĩn hay vô chai. Phái đề nghị nước mắm phải vô chai với những lý do : Chai thủy tinh luôn sạch sẽ, dễ súc rửa, dễ sát trùng, vệ sinh được bảo đảm. Chai đẹp mắt hơn tĩn và còn giúp được nghành thủy tinh nước nhà phát triển.

  Trong khi đó phái chủ trương nước mắm phải vô tĩn với lý do : Tĩn rất hạp với hương vị nước mắm. Nếu là nước mắm ngon đựng trong tĩn càng để lâu thì càng ngon, lâu ngày nước mắm sẽ keo lại và xuống màu thành một thứ nước mắm đặc biệt tức là nước mắm lú. Nước mắm lú này có thể để lâu hằng mấy chục năm, có khi cả 100 năm sau trở thành một vị thuốc để người đau phổi cũng có thể dùng trị bệnh được, người mạnh dùng rất bổ và có khi còn trị chứng đau bụng cho các loại gia súc nữa. (?) Về mặt lao động nếu nước mắm đựng bằng chai thì công nhân làm tĩn sẽ thất nghiệp. 2.400.000 cái tĩn sẽ trở thành phế vật. Trong việc chuyên chở đi xa, tĩn có thể được chất đầy trên ghe, chất trong goong xe lửa, trên xe hơi vận tải mà vẫn không lo sợ hư bể. Hơn nữa tĩn không cần phải có thùng gỗ để bảo vệ như chai. Còn về mặt kinh tế thì các nhà hàm hộ không đủ vốn mua chai thay tĩn , ngoài ra chai đựng nước mắm mắc hơn tĩn không có lợi cho người tiêu dùng. Nước mắm đổ vào tĩn dễ hơn vào chia miệng tĩn rộng v.v...