Bir olay çevresinde gelişen anlatıları iki gruba ayırarak inceleyebiliriz: Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler ve Göstermeye Bağlı Edebî Metinler.
1. Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler
Kâinat yaratıldığından bu yana insanlar birbirlerine bir şeyler anlatma ihtiyacı hisseder. Zaten konuşma yetisi insana bu sebeple verilmiştir: Karşımızdakine bir şeyler anlatmak. İşte dünyanın yaratılışından beri biz aslında “anlatmaya bağlı metinleri” hayatımızın her safhasında kullanıyoruz. Söz gelimi okulda yaşadığımız bir olayı, akşam eve geldiğimizde annemize anlatıyoruz. İşte biz aslında burada “anlatmaya bağlı” bir iş yapmış oluyoruz. oluyoruz.
Buradan hareketle anlatmaya dayalı edebî metinlere gelirsek, bu metinler bir olay veya durumu belli bir plan çerçevesinde, kişi, zaman ve mekânın da katkısıyla okuyanın veya dinleyenin zihninde canlandıracak şekilde ifade etmemizdir.
Biz anlatmaya bağlı metinleri şu şekilde sınıflandırabiliriz:
Masal
Destan
Halk Hikâyeleri
Mesneviler
Manzum Hikâyeler
Modern Hikâyeler
Roman
2. Göstermeye Bağlı Edebî Metinler
Göstermeye bağlı metinler de aslında anlatmaya bağlı metinlerin belli bir seyirci kitlesi önünde, sanki o an yaşıyormuş gibi anlatması ile oluşur.
Hani okulda yaşadığınız bir olayı akşam annenize anlattığınızda bu “anlatmaya bağlı bir metin” oluyordu ya, işte bu olayı annenize anlatırken canlandırarak, taklit ederek anlatıyorsanız da “göstermeye bağlı metinler” ortaya çıkar.
Türk edebiyatının tarihi seyrini baz alarak biz göstermeye bağlı edebî metinleri iki başlık altında inceleyebiliriz. Bunlardan ilki:
a. Geleneksel Türk Tiyatrosu
Türklerin tarihinde çok eskiden beri bulunan tiyatro türleridir. Bugün genelde ramazan eğlencelerinde kullanılır.
Gölge Oyunu (Karagöz-Hacivat)
Orta oyunu
Meddah
Köy seyirlik oyunu
b. Modern Türk Tiyatrosu
Tanzimat edebiyatıyla birlikte Türk edebiyatında görülmeye başlayan Batılı kaynaklı türlerdir:
Trajedi
Komedi
Dram
Opera, Bale, Balet, Pandomim gibi türler de modern tiyatronun birer dalıdır.
Şimdi anlatmaya bağlı eserler ile göstermeye bağlı eserleri birbirinden nasıl ayırt edeceğimize bakalım:
- Her iki metin türü de bir olay çerçevesinde gelişir. Bir olay vardır ve etrafında küçük çapta diğer olaylar yaşanır.
- Giriş, gelişme ve sonuç bölümleri her iki türde de vardır (günümüzde durum hikâyelerinde falan yazarlar direkt gelişme bölümü ile başlayabiliyor metne bunu karıştırmayalım.)
- Her iki türde de tasvir mutlaka vardır. Anlatmaya bağlı türlerde betimleme yöntemiyle tasvir yapılır, göstermeye bağlı metinlerde ise dekor gibi aksesuarlar yardımıyla ortam seyirci önünde canlandırılır.
- Anlatmaya bağlı türlerde olayları bir anlatıcı bize aktarır (yazar-anlatıcı, kahraman-anlatıcı veya gözlemci-anlatıcı gibi), göstermeye bağlı eserlerde ise bir anlatıcı yoktur. Olay direkt olarak bizim gözlerimizin önünde cereyan eder.
- Göstermeye bağlı metinler direkt sahnede yaşandığı için ve tekrarı olmadığı için halkın kolay anlaması hedeflenir, bu sebeple dil çok sadedir, hattâ konuşma dili kullanılır. Anlatmaya bağlı metinlerde ise yer yer daha ağır bir dil kullanılabilir.
Bu benzerlikleri ve farklılıkları siz kendiniz yorumlayarak arttırabilirsiniz. Unutmayın, edebiyat dersi bir yorum dersidir.
