Từ Hỏa Lò đến phủ Khâm Sai Bắc Bộ

TUỔI HAI MƯƠI ĐƯỢC THAM GIA LẬT TRANG SỬ NƯỚC NHÀ

 Một ngày đầu tháng Tám, chúng tôi đến thăm đại tá Lê Trọng Nghĩa, nguyên ủy viên ủy ban Kháng chiến Hà Nội năm 1945, Cục trường Cục Quân báo đầu tiên năm 1950. Đã 85 tuổi nhưng vẫn còn nhanh nhẹn và minh mẫn, ông chậm rãi kể lại những kỷ niệm của hơn 60 năm trước...

... Đầu năm 1939, khi đang học trường Gia Long (Hà Nội) thì tôi chuyển về Hải Phòng, tiếp tục học Thành chung năm thứ 3 và 4 ở trường Bonnal do ông Le Mineur, người Pháp làm Hiệu trường. Ngày mới về nghe đồn trong lớp có một bạn học rất giỏi và tài hoa. Đó chính là Nguyễn Đình Thi. Nhà trường hay tổ chức liên hoan văn nghệ, Thi thường lên sân khấu vừa đệm măng-đô-lin vừa hát. Từ đó chứng tôi luôn bên nhau.

Ở trường, trong giờ Lịch sử, các giáo sư người Pháp giảng cả về Cách mạng Dân chù tư sản Pháp cùng tên tuổi các nhà cách mạng, cả về Công xã Ba-lê... Việc làm này đã hình thành trong đầu óc học sinh chúng tôi những tư tường tự do, dân chủ. Ngoài giờ học, anh em hay tham gia sinh hoạt ngoại khóa. Thi là hội viên Hội Hướng đạo do cụ Hoàng Đạo Thúy đứng ra tổ chức, hoại động công khai thông qua các sinh hoạt tập thể (cắm trại, dã ngoại...), nêu cao tinh thẩn yêu nước.

Tháng 9/1940, Nhật nhảy vào Lạng Sơn, sau đó ném bom Hải Phòng. Dân thành phố Cảng trực tiếp chịu tai họa chiến tranh. Mỗi lần thấy giặc Nhật ngang nhiên chém giết dân ta mà nung nấu chí căm hờn. Thanh niên, học sinh Hải Phòng ngấm ngẩm tìm hiểu sách báo của Tự lực Văn đoàn, Mặt trận Bình dân, của phong trào dân chủ ở Sài Gòn, thậm chí đọc cả sách của Hít-le... Hiểu biết dần được mở mang. Tôi và anh Thi cùng một số bạn bí mật trao tay những sách báo tiến bộ: "Đông Dương, SOS!", "Lịch sử Đảng cộng sản Bôn-sê-vích Nga"... Chúng tôi trăn trở: Thi xong diplome sẽ làm gì? Đi theo con đường nào, cộng sản quốc tế hay giải phóng dân tộc? Theo quốc tế cộng sản thì vấn đề dân tộc Việt sẽ ra sao? Cách mạng xong thì nhà nước được tổ chức thế nào?... Có tin ở Bắc Sơn, Việt Bắc đang có chiến tranh du kích, rồi tin về Khởi nghĩa Nam Kỳ... Nhất là với tin tức về Mặt trận Việt Minh, chúng tôi đã khẳng định: "Chương trình Việt Minh" kết hợp được 2 vấn đề quốc gia và quốc tế, đồng thời sau khi giành chính quyền sẽ xây dựng nền dân chủ, cộng hòa nên quyết tâm theo Việt Minh.

Sau đó, hai anh em quyết định lên Hà Nội, rồi phân công: Thi vào học trường Bưởi, Nghĩa vào trường Thăng Long. Thành ủy Hà Nội suốt mấy năm liền bị khủng bố, bí thư mới về chưa nóng chỗ đã bị đánh bật ra. Cuối cùng, chúng tôi bắt liên lạc được đổng chí Xuyện - cán bộ Ban Cán sự (em trai đổng chí Trần Quang Huy, học sinh Thăng Long 1935 - 1940). Thành ủy Hà Nội mới được khôi phục lại sau 6 lần bị đàn áp.

Hai chàng trai cùng tham gia Thanh niên cứu quốc. Ngày 6/1/1942, khi đang rải và dán truyền đơn ờ cửa trường Thăng Long và Gia Long để kỷ niệm ngày thành lập Đảng, ra mắt Việt Minh thi 2 anh em bị bắt cùng các đồng chí Xuyện, Thường. Đến tháng 6/1942, Thi được thả, số còn lại bị đưa ra Tòa án binh. Tôi bị kết án 4 năm, anh Xuyện - 5 năm, anh Thường - 5 năm và bị đưa về giam ở Hỏa Lò cùng Xứ ủy viên Trần Đăng Ninh.

Đêm 11/3/1945, lợi dụng Nhật hất cẳng Pháp ở Đông Dương, đồng chí Trần Đăng Ninh leo tường vượt ngục cùng một số anh em (trong đó có Lê Trọng Nghĩa). Đêm hôm sau, 80 tù chính trị còn lại được đồng chí Trần Tử Bình tổ chức trốn ra ngoài theo đường cống ngầm.

Ông Nghĩa kể tiếp: "Hôm sau, tôi tìm về trú nhờ nhà anh Trần Quảng Kiến (bạn trong nhóm học sinh Bonnal) tại 30 Triệu Việt Vương. Vài bữa sau, Nguyễn Đình Thi bấm chuông tìm gặp: "Tôi được tổ chức cử tới gặp anh. Anh tranh thủ về quê thăm các cụ rồi lên nhận nhiệm vụ". Anh đưa cho 20 đồng bạc Đông Dương cùng một thẻ căn cước giả đi đường. Sau khi từ Quảng Yên lên, tôi gặp đồng chí Lê Đức Thọ và được giao nhiệm vụ cùng anh Vũ Quý sang Đảng đoàn để giúp Dân chủ Đảng (tổ chức đảng của các nhân sĩ, trí thức yêu nước) ở phía bắc. Còn Nguyễn Đình Thi trước đã phụ trách báo "Độc lập" của Dân chủ Đảng, nay chuyển về hoạt động ở Hội Văn hóa cứu quốc...

Đầu tháng 8/1945, các anh trong Trung ương và Thường vu Xứ ủy đều lên Việt Bắc, còn lại 2 ủy viên Thường vụ: Nguyễn Khang trực tiếp Hà Nội; Trần Tử Bình trực cơ quan Xứ ủy ở Vạn Phúc, Hà Đông. Nguyễn Đình Thi được cử đi dự Quốc dân đại hội ở Tân Trào. Còn tôi cùng các anh Trần Quang Huy, Nguyễn Quyết, Nguyễn Duy Thân tham gia vào Ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội do anh Nguyên Khang làm Chủ tịch, anh Trần Đình Long làm cố vấn.

Tôi còn nhớ mãi cái không khí sôi động trong ngày 19/8/1945. Quần chúng nô nức kéo về Bờ Hồ. Khắp nơi hát vang bài "Tiến quân ca" (Văn Cao) và "Diệt phát xít" (Nguyễn Đình Thi). Sáng đó sau cuộc mít-tinh tại Quảng trường Nhà hát lớn, tôi cùng anh Khang và anh Bình vào Bắc Bộ phủ. Quần chúng cách mạng dũng mãnh vượt rào vào chiếm phủ Khâm sai. Đồng chí Trần Tử Bình cùng các chiến sĩ tự vệ, thanh niên xung phong tiến đến phòng làm việc của Nguyễn Xuân Chữ, cầm đầu "Ủy ban Chính trị". Anh Bình lệnh cho tự vệ giải hắn về An toàn khu của Xứ, rồi yêu cầu quay máy cho tỉnh trưởng các tỉnh Hà Nam, Nam Định, Hải Phòng, Hải Dương, Bắc Ninh thông báo ở Hà Nội, Việt Minh đã giành chính quyền và lệnh phải mau chóng giao chính quyền cho Việt Minh, nếu không sẽ bị xử tử.

Bên ngoài, quần chúng hạ cờ quẻ ly, giương cao lá cờ đỏ sao vàng nơi trung tâm hành chính của Bắc Bộ và cả nước. Đoàn biểu tinh tiếp tục chiếm tòa Thị chính, Khoa bạc Sở Cảnh sát Hàng Trống...

Giữa lúc đó, có tin báo cánh chiếm Trại Bảo an binh (đối diện rạp Mạịestic, nay là rạp Tháng Tám) do đồng chí Nguyễn Quyết phụ trách đang gặp khó khăn. Quân Nhật cho xe tăng bít các ngả quanh doanh trại, chĩa súng vào quần chúng. Nhưng lực lượng ta kiên quyết không rời. Hai ông Bình, Khang cùng ông Long hội ý gấp rồi cử Lê Trọng Nghĩa dùng chiếc xe
Limouzine cắm cờ dỏ sao vàng, phóng ra thương thuyết với chỉ huy Nhật. Chúng chấp nhận rút quân nhưng yêu cầu ta phải đến gặp Tư lệnh quân đội Nhật. Chiều hôm ấy, lực lượng cách mạng chiếm Trại không đổ mội giọt máu và thu một kho vũ khí với hơn 1.000 khẩu súng. Tôi hôm đó, Thường vụ Xứ ủy cử ông Nghĩa và cố vấn Trần Đình Long đi gặp Tư lệnh kiêm Toàn quyền Nhật ở Đông Dương Tsuchihashi. Trước khi đi, ông Long chỉ dặn: "Chớ có động chạm đến việc quân đội Nhật đã đầu hàng Đồng minh hay bom nguyên tử đã nổ ở Hirôsima hay Nagasaki".

Cuộc gặp mặt mạo hiểm bắt đầu từ 8 giờ. Hai ông được dẫn vào phòng khánh tiết. Thấy trên tường treo lá cờ trắng mà ở giữa là mặt trời đỏ; tướng tá Nhật đứng xung quanh mặt lạnh tanh, súng gươm giắt đầy mình. Hai ông chủ động chào hỏi rồi tự giới thiệu là đại diện của "cánh dân chúng nổi dậy chiếm phủ Khâm sai sáng nay". Như đã bàn bạc, ông Nghĩa lên tiếng: "Nghe tin Nhật Hoàng đã chấp thuận cho các ông rút quân về nước". Vừa nghe 2 chữ "Nhật Hoàng", nét mặt của đám tướng tá thay đổi hẳn. Sau đó, các nhà chức trách cao cấp Nhật bản xác định thái độ không can thiệp vào công việc nội bộ của người Việt, mặc nhiên thừa nhận Việt Minh chúng tôi là nhà chức trách đương quyền tại Bắc Bộ phủ. Ngay sau đó, Đại sứ Tsukamoto điện báo về Tokyo...

Như vậy trong ngày 19/8 đã kết thúc nhanh chóng việc chiếm các cơ quan đầu não chính trị, quân sự của chính quyền Khâm sai ờ Thủ đô mà không có sự chống đối, xung đột nào, không phải nổ một phát súng, không phải mất một giọt máu; đồng thời đã ngăn chặn được cuộc can thiệp của đội quân Nhật, có nguy cơ dẫn đến xung đột vũ trang hoặc đàn áp quần chúng. Thắng lợi ở Hà Nội lập tức kéo theo sự rung động làm tan vỡ hệ thống chính quyền ngụy ở Bắc Bộ.

"Và ngay trong đêm ấy - ông Nghĩa tiếp lời - khi từ Tổng hành dinh Nhật trở về, tôi thấy Thường vụ Xứ ủy cùng ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội vẫn đang chong đèn họp. Và sáng hôm sau, ngay tại vườn hoa Con Cóc trước Bắc Bộ phủ, Ủy ban nhân dân Cách mạng của Bắc Bộ và Hà Nội chính thức ra mắt quốc dân đồng bào.

Có gì tự hào hơn khi ở độ tuổi hai mươi, chúng tôi đã được cùng đồng chí, đồng bào lật cuốn sử nước nhà sang một trang mới".