Nagising si Ana sa tunog ng mga ibon na kumakanta sa labas ng kubo. Ang sikat ng araw ay sumisilip sa mga siwang ng kawayan, nagpapalitaw ng mga anino sa paligid.
Tumayo siya at lumapit sa bintana. Nakita niya si Aling Marta na nagdidilig ng mga halaman sa maliit na bakuran. Ang mga halaman ay tila nagsasaya sa bagong araw, ang kanilang mga dahon ay nagniningning sa sikat ng araw.
"Magandang umaga, anak," bati ni Aling Marta nang makita siya. "Nakatulog ka ba ng mahimbing?"
"Opo, Lola," sagot ni Ana. "Salamat po sa pagkain at sa pag-aalaga."
"Wala iyon, anak. Ikaw ay bahagi na ng pamilya ko ngayon," sagot ni Aling Marta.
"Pamilya po?" tanong ni Ana. "Pero hindi po ba kayo nag-iisa?"
"Hindi, anak," sagot ni Aling Marta. "Ang pamilya ay hindi lamang ang mga kamag-anak natin. Ang pamilya ay binubuo ng mga taong nagmamahal sa atin at nag-aalaga sa atin."
Tumango si Ana. Parang naiintindihan niya ang sinabi ni Aling Marta. Si Aling Marta ay parang ang kanyang bagong ina. Ang kubo ay parang ang kanyang bagong tahanan.
"Ano po ang gagawin natin ngayon?" tanong ni Ana.
"Maraming bagay na pwedeng gawin, anak," sagot ni Aling Marta. "Pwede tayong maglinis ng kubo, magluto ng pagkain, o maglaro sa bakuran."
"Maglaro po tayo sa bakuran," sagot ni Ana.
Lumapit si Ana kay Aling Marta at hinawakan ang kamay ng matanda. "Pwede po bang tulungan ko kayo sa pagdidilig?" tanong niya.
"Syempre naman, anak," sagot ni Aling Marta. "Ikaw ang aking bagong katulong sa hardin."
Sabay silang naglakad patungo sa bakuran. Nagsimula silang magdilig ng mga halaman. Napapansin ni Ana ang pag-aalaga ni Aling Marta sa bawat halaman. Parang mahal niya ang bawat isa sa mga halaman.
"Bakit po mahalaga ang mga halaman?" tanong ni Ana.
Ngumiti si Aling Marta. "Dahil ang mga halaman ay nagbibigay sa atin ng buhay," sagot niya. "Nagbibigay sila ng oxygen na ating nilalanghap, nagbibigay sila ng pagkain na ating kinakain, at nagbibigay sila ng kagandahan na ating pinagmamasdan."
Tumango si Ana. "Tama po kayo. Ang mga halaman ay mahalaga."
Habang nagdidilig, napansin ni Ana ang isang maliit na kubo sa likod ng bakuran. Hindi niya ito nakita kanina.
"Ano po ang kubo na iyon?" tanong niya.
"Iyan ay ang aking maliit na silid," sagot ni Aling Marta. "Hindi ko ito madalas gamitin, pero doon ko itinatago ang aking mga alaala."
"Pwede po ba akong tumingin?" tanong ni Ana.
"Oo naman, anak," sagot ni Aling Marta. "Pero huwag kang gagalaw sa mga gamit ko."
Lumapit si Ana sa kubo at binuksan ang pinto. Ang loob ng kubo ay maliit at madilim. May mga lumang larawan na nakasabit sa dingding, mga lumang libro na nakaayos sa istante, at mga lumang damit na nakatiklop sa isang aparador.
Nagsimula si Ana sa pagtingin sa mga larawan. May mga larawan ng mga tao na hindi niya kilala. May mga larawan ng mga lugar na hindi niya pa nakikita.
Napansin niya ang isang larawan ng isang bata na nakangiti. Parang pamilyar ang bata sa kanya.
"Sino po ang batang ito?" tanong ni Ana.
"Siya ang aking anak," sagot ni Aling Marta. "Siya ang aking panganay. Siya ay namatay na noong bata pa siya."
Natahimik si Ana. Hindi niya alam kung ano ang sasabihin.
"Bakit po siya namatay?" tanong ni Ana.
Natahimik si Aling Marta sandali, ang kanyang mga mata ay naglalakbay sa nakaraan. "Namatay siya dahil sa sakit," sagot niya. "Isang sakit na walang lunas noon."
"Pasensya na po," bulong ni Ana, hindi alam kung ano pa ang sasabihin.
"Ayos lang iyon, anak," sabi ni Aling Marta, pinipigilan ang mga luha sa kanyang mga mata. "Matagal na iyon. Pero hindi ko pa rin siya nakakalimutan."
Tiningnan ni Ana ang larawan. Ang batang lalaki ay may mga mata na kahawig ng sa Aling Marta. Ang kanyang ngiti ay parang nagniningning sa kabila ng mga taon.
"May kapatid po ba siya?" tanong ni Ana, nais na malaman ang tungkol sa pamilya ng matanda.
"Wala na," sagot ni Aling Marta. "Siya lang ang anak ko."
Tumingin ulit si Ana sa mga larawan, hinahanap ang anumang bakas ng iba pang tao sa buhay ng matanda.
"Lola, bakit po kayo nag-iisa?" tanong niya. "Saan po ang ibang mga miyembro ng pamilya niyo?"
Napabuntong-hininga si Aling Marta. "Iba't iba ang landas na tinahak ng bawat isa," sagot niya, ang kanyang tinig ay puno ng lungkot. "Ang ilan ay naglakbay patungo sa ibang lugar. Ang ilan ay nawala na sa ating paningin."
"Hindi po ba kayo naghahanap sa kanila?" tanong ni Ana, nagtataka kung bakit hindi naghahanap si Aling Marta sa kanyang pamilya.
"Sa puso ko sila narito, anak," sagot ni Aling Marta, hinahawakan ang dibdib niya. "Ang pag-ibig ay hindi nawawala. Kahit na hindi na natin sila nakikita, nararamdaman ko pa rin ang kanilang presensya."
Napaisip si Ana sa mga salita ng matanda. Parang naiintindihan niya ang sinasabi ni Aling Marta. Kahit na wala na ang kanyang ina, nararamdaman niya pa rin ang pagmamahal nito.
"Lola, bakit po kayo nag-iisa dito sa kubo?" tanong ni Ana, ang kanyang boses ay mahina.
Napatingin si Aling Marta kay Ana, ang kanyang mga mata ay puno ng kalungkutan. "May mga pangyayari sa buhay na hindi natin maiiwasan," sagot niya. "May mga panahong kailangan nating mag-isa upang harapin ang ating mga problema."
"Ano pong problema niyo?" tanong ni Ana, nais na tulungan ang matanda.
"Matagal na ang mga problema ko, anak," sagot ni Aling Marta. "Hindi na kailangan pang pag-usapan."
Tumingin si Ana sa mga mata ng matanda. Nakikita niya ang sakit at ang lungkot na tinatago ni Aling Marta.
"Lola, gusto ko pong tulungan kayo," sabi ni Ana. "Gusto ko pong malaman kung ano ang nangyari sa inyo."
Ngumiti si Aling Marta, ang kanyang mga mata ay puno ng pag-asa. "Salamat, anak," sagot niya. "Pero hindi na kailangan pang pag-usapan. Ang mahalaga ay nandito ka ngayon, at masaya ako na kasama kita."
Tumingin si Ana sa mga larawan sa silid. Alam niya na may isang lihim na itinatago si Aling Marta. At nais niyang malaman ang lihim na iyon.
"Lola, bakit po kayo nag-iisa dito?" tanong ni Ana, ang kanyang boses ay puno ng pag-asa. "Gusto ko pong malaman ang kwento niyo."
Napabuntong-hininga si Aling Marta. Alam niya na hindi na niya matatago ang kanyang kwento kay Ana. Ang bata ay may puso na naghahanap ng katotohanan. At ang katotohanan ay kailangang lumabas.
"Kung gusto mong malaman ang kwento ko, anak," sagot ni Aling Marta, "magsimula tayo sa simula."
At nagsimula nang magkwento si Aling Marta, ang kanyang tinig ay naglalakbay sa nakaraan, nagkukuwento ng kanyang buhay, ng kanyang pag-ibig, ng kanyang lungkot.
