Tự học cùng mình !

Ai đã đặt tên cho dòng sông ? (2)

B. DÒNG SÔNG TRONG LỊCH SỬ DÂN TỘC 

Ở một góc nhìn khác, tác giả thấy Sông Hương hiện lên trong mối quan hệ với lịch sử dân tộc. Dòng sông ấy đã luôn song hành, là nhân chứng trong những giờ phút vinh quang và cay đắng của lịch sử. Điểm lại những vinh quang của dòng sông, tác giả không giấu được niềm tự hào. Với tên gọi Linh Giang, dòng sông đã làm tròn nhiệm vụ chấn giữ biên thùy thời Đại Việt. Đó là dòng sông viễn châu bảo vệ biên giới phía nam của tổ quốc. Cái tên Linh Giang gợi hồn thiêng của một dòng sông luôn dữ dội trước kẻ thù. Thế kỉ 18 dòng sông soi bóng kinh thành cho nhiều biến cố đau thương trong suốt thế kỉ 19. Cách mạng tháng 8 thành công, dòng sông soi bóng cờ đỏ sao vàng kết thúc những năm tháng nô lệ tủi nhục, mở ra một trang đời mới cho đất nước. Nhưng rồi mùa xuân năm 1968 dòng sông cuồn cuộn khóc thương khi những di sản văn hóa Huế bị bom Mĩ tàn phá. Sự mất mát ghê gớm này khiến Huế nhận được những lời chia buồn sâu sắc của thế giới. Chính những người Mĩ từng khẳng định không thể so sánh tổn thất này với sự biến mất của một viện bảo tàng hay một thư viện ở Mĩ mà phải là sự mất mát xảy ra với nền văn minh Châu Âu. Khi một số chiến tranh văn minh Hi Lạp la mã cổ đại bị đổ nát. Để diễn tả những đau cùng sự hi sinh mà Huế phải gánh chịu, tác giả đã thuật lại khó khăn của hội nghị tổng kết chiến tranh với chi tiết đại tướng già mắt ngấn lệ, hai bàn tay chắp lại trong cử chỉ kính cẩn và người nghe đều lặng đi trong cảm xúc đột ngột của một lời thề. Nhưng cũng chính từ trong đau thương mà dòng sông trở lên kiên cường, lớn mạnh " Khi nghe tổ quốc gọi, nó biết cách tự biến đời mình là một chuyến sông ". Như vậy, có một dòng sông in bóng trong thời gian, là nhân chứng cho những thăng trầm dâu bể của đời người. Cùng dòng sông ấy còn tham dự và góp mình vào quá trình dựng nước. Nhưng khi trở lại cuộc đời nó mang vẻ đẹp bình dị, trầm lặng. Để diễn tả hai mặt tồn tại kì diệu đó, tác giả đã có một so sánh độc đáo khi thấy Sông Hương là " Sử thi giữa màu cỏ lá xanh biếc ". Sử thi gợi những chiến công oai hùng gắn với tên tuổi và hi sinh của những con người trong quá khứ. Màu cỏ lá xanh biếc là vẻ đẹp " sự sống của một đời bình dị mà trường tồn ". Như vậy những chiến công hiểm hách lại giấu mình sau vẻ ngoài bình lặng. Đến đấy tác giả đẩy liên tưởng đi xa hơn khi từ vẻ đẹp của dòng sông đã khiến ta nghĩ đến hai trạng thái đối lập : dòng sông - người anh hùng và dòng sông - người con gái dịu dàng. Để diễn tả vẻ đẹp của sự đối lập kì diệu đó tác giả đã liên tưởng đến màu áo điều lục của những cô dâu Huế ngày xưa. Màu xanh huyền ảo phủ bên ngoài màu đỏ, tạo thành màu tím như sương giáng mà những người con gái muốn mang trên mình trong ngày về nhà chồng. Như vậy, có những mối liên hệ mật thiết giữa dòng sông và văn hóa xứ sở bởi suy cho cùng cách ăn mặt gợi nét văn hóa của một vùng đất. Màu xanh gợi sự thanh tân, tươi trẻ; màu đỏ là nét đằm thắm, mặn mà. Thiếu nữ HUế muốn mang trên mình sắc nước dòng sông Hương trong ngày về nhà chồng. Phải chăng với màu đỏ, dòng sông giấu trong nó bao nhiêu huyền thoại để chỉ bộc lộ ra bên ngoài gương mặt mơ màng sương khói từng hút hồn bao du khách. Những chiến công hiểm hách của dòng sông tựa như phần nội tâm sâu thẳm mà dòng sông muốn giấu kín chỉ để lộ ra bên ngoài vẻ đẹp bình dị với màu xanh dào dạt sức sống. Phải yêu quý và gắn bó đời mình với dòng sông, tác giả mới có những phát hiện độc đáo như thế về nó. Gợi lại lịch sử của Sông Hương là để tự hào về truyền thống đánh giặc của ông cha, là để nghe văng vẳng đâu đây câu nói khẳng khái của cụ già người Huế :  " Tụi bây có sức thì cứ đào cho hết đất làm, xúc xuống hạm đội trở về bên Mĩ. Làm cho được rồi hãy nghĩ đến chuyện bình định cái đất Châu Hóa này". Tóm lại, từ góc nhìn thời gian tác giả đã điểm lại những vinh quang của dòng sông trong từng thời khắc lịch sử đặc biệt để từ đó khơi gợi những truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc của người Huế nói riêng với người Việt Nam nói chung.

C. DÒNG SÔNG TRONG MỐI QUAN HỆ VĂN HÓA DÂN TỘC 

* Dòng sông của âm nhạc 

Từ góc nhìn văn hóa, tác giả đã khám phá vẻ đẹp của sông Hương trong mối quan hệ với những giá trị phi vật thể. Trước hết, sông Hương gắn với nền âm nhạc độc đáo ở Huế. Thực ra, trên đất nước mình dòng sông nào cũng song hành với một vài làn điệu dân ca. Tiếng hát trên dòng sông là tiếng lòng người lao động cất lên từ cuộc sống nhọc nhằn, cơ cực nhưng vẫn đỗi lãn mạn, trữ tình. Điệu hò mai nhì, mai đẩy, khúc hát Nam ai nam bình của người Huế đều được sinh thành trên mặt nước dòng sông Hương. Tuy nhiên, nét đặc trưng của dòng sông là nó không chỉ gắn với âm nhạc dân gian mà còn là nhã nhạc cung đình. Vì thế, tác giả thấy thất vọng khi nghe nhạc Huế giữa ban ngày và trên sân khấu nhà hát. Nói như thế cũng có nghĩa khẳng định sông Hương là môi trường sinh thành và diễn xướng của hai dòng sông âm nhạc độc đáo ở Huế. Sông Hương được ví như " người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya " gợi vẻ đẹp của một áng đường thi trong tâm hồn thơ Bạch Cư Dị. Sông Hương cũng là cội nguồn cảm hứng để Nguyễn Du viết lên những bản đàn đi suốt cuộc đời Kiều, là dư âm của điệu " tứ đại cảnh ". Cùng với âm nhạc, sông Hương còn là cội nguồn thi tứ vô tận của bao thế hệ thi nhân Việt Nam. Mỗi nhà thơ đến Huế đều được dòng sông ấy ưu ái, ban phát một đặc ân mà kết quả là sự ra đời của những thi phẩm sống mãi với thời gian. Nhưng điều đáng nói là giống như cô gái đẹp luôn biết cách làm vừa lòng các chàng trai, sông Hương luôn làm mới mình trong mắt các thi nhân trong thơ Nguyễn Du, sông Hương hiện lên với hình ảnh " phiến trăng sầu ". Đó là vầng trăng - cái đẹp bị lãng quên giữa cõi đời dâu bể. Trong thơ bà Huyện Thanh Quan, sông Hương gợi hoài niệm về một khoảng thời gian hoàng kim đã qua. Sông Hương mang khí phách oai hùng như " Kiếm dựng trời xanh "  trong tâm hồn thơ Cao Bá Quát để rồi thoắt cái đã " thướt tha mơ màng " với " dòng sông trắng lá cây xanh" trong thơ Tản Đà. Đặc biệt sông Hương là Kiều, rất Kiều trong cảm hứng phục sinh của hồn thơ Tố Hữu :
                              "   Răng không cô gái trên sông 
                               Ngày mai cô sẽ từ trong ra ngoài
                                   Thơm như bông nhụy hoa nhài 
                              Sạch như nước suối ban mai giữa rừng " 
                                                                             ( Tiếng hát sông Hương )
Vẻ đẹp phong phú của dòng sông đã khiến bao thi sĩ ngẩn ngơ. Một trong số đó là nhà thơ từ Hà Nội đã đến đây, tóc bạc trắng, lặng ngắm dòng sông, ném mẩu thuốc lá xuống chân cầu, hỏi với trời với đất mộ câu bâng khuâng : Ai đã đặt tên cho dòng sông ?". Nhà thơ là người có tâm hồn nhạy cảm, dễ rung động với cái đẹp. Con người ấy lại đến từ mảnh đất kinh kì nghìn năm văn hiến không thiếu gì danh lam thắng cảnh. Vậy mà đi gần hết đời vẫn bâng khuâng trước vẻ đẹp của sông Hương. Câu hỏi " Ai đã đặt tên cho dòng sông " trước hết nhấn mạnh một cái tên rất đẹp : sông Hương là sông rất đẹp và sông thơm. Dòng sông vừa có cả sắc vừa có hương khiến thi sĩ ngẩn ngơ vứt bỏ những đam mê tội lỗi " ném mẩu thuốc lá dưới chân cầu ". Lí giải về cái tên rất đẹp của dòng sông, tác giả kể lại huyền thoại của dân làng Thành Trung bên bờ sông Hương. Làng có nghề trồng rau thơm nổi tiếng. Vì yêu quý và biết ơn con sông đã mang nước tưới làm lên những mùa màng tươi tốt, dân làng đã nấu nước của trăm loài hoa đổ xuống dòng sông để nó được thơm tho mãi mãi. Huyền thoại có thể không thật nhưng bắt buộc từ tình yêu của con người dành cho dòng sông với mong muốn cái đẹp và tiếng thơm được lưu trữ mãi mãi. Như vậy, có thể hiểu nhân dân đôi bờ đã đặt tên cho dòng sông như cái cách nhà thơ chọn bút hiệu cho mình, gửi vào đó bao ý tình kín đáo. 
Hình tượng sông Hương là một thành công nghệ thuật đặc biệt in đậm dấu ấn phong cách Hoàng Phủ Ngọc Tường. Con sông vô tri được đặt trong cái nhìn toàn diện để từ đó phát ngộ ra những vẻ đpẹ phong phú của nó. Sông Hương tươi tắn thơ mộng trong cảnh sắc thiên nhiên oai hùng trong lịch sử. Sâu lắng trữ tình trong những giá trị văn hóa và luôn có khả năng khơi gợi hứng thú, sáng tạo cho những tâm hồn nghệ sĩ. 

#bởi mình