dığında, hepimizin - büyüklerin bile - onunla dalga geçtiğini ve bir sebepten ona sürekli 'Nuh' dediğini de hatırlıyorum. O dönemde Kazan Üniversitesinin kütüphane müdürü olan Musin-Puşkin'in kendi evinde düzenlediği bir dansa bizi de davet ederken bu daveti geri çeviren ağabeyimi müstehzi bir şekilde Hz. Davut'un bile Ahit Sandığı önünde dans ettiği argfunanıyla ikna ettiğini hatırlıyorum. Büyüklerimin yaptıkları bu şakalara sempatiyle bakar ve bu şakalardan Hıristiyan ilmihalini öğrenmenin ve kiliseye gitmenin her ne kadar gerekli bir şeyolsa da fazla da ciddiye alınmaması gerektiği sonucunu çıkarırdım. Çok küçük yaşlarda Voltaire'i okuduğumu ve onun alaycı yorumlarının beni sarsmaktan çok eğ- lendirdiğini de hatırlıyorum.
Benim inançtan kopuşum bizim seviyemizdeki insanlar ara- sında olağan olduğu şekilde gerçekleşti. Çoğu durumda, zanne- dersem, kopuş şu şekilde oluyor: Siz de diğerleri gibi, dinsel öğre- tiyle sadece hiçbir ortak yönü olmayan ilkeler doğrultusunda bir hayat değil, genelolarak bu öğretiye karşı olan bir hayat sürmek- tesinizdir. Dinsel öğreti hayatınızda bir rol oynamamaktadır. In- sanlarla olan ilişkilerinizde bu öğretiyle asla yüz yüze gelmemek- tesinizdir. Siz de bu öğretiyi yaşamınızda dikkate almıyorsunuzdur. Dinsel öğreti hayatın çok uzağında ve hayatla ilintisiz bir şekilde dile getirilmektedir. Şayet bu öğretiye tesadüf edilecek olursa, o zaman o, hayattan kopuk, hayatın dışında bir olgudan ibarettir.
Bir insanın yaşamına ve yaptıklarına bakarak onun inançlı ya da inançsız biri olduğu yolunda bir değerlendirmeye gitmek bugün olduğu gibi o gün de imkansızdı. Geleneklere bağlı biri olduğunu herkesin önünde açık açık söyleyenle bunu açık açık reddeden iki kişi arasında bir fark olacaksa, bu fark ilkinin lehine olmazdı. Bugün olduğu gibi o gün de muhafazakar biri olduğunu açık açık söylemek ve itiraf etmek dar kafalı, zalim ve kendilerine büyük önem atfeden insanlar arasında rastlanan bir şeydi.
