Azerbaycan Tarihi

3.İslam dininin kabul edilmesi

Din bayrağı altında işgal. VII asrın 40-cı yıllarında araplar Azerbaycana yürüşe başladılar. Sasani imparatorluğu dağıldıkdan sonra araplar Azerbaycanın işgalini genişlendirdiler. Ülkenin güney topraklarının-Atropatenanın işgali zamanı Erdebilde ciddi mücadele çıktı. Burayı da halletmeyi başaran araplar kuzeye-Azerbaycan Albanya devletinin arazisine geldiler.
VII asrda Azerbaycan uğrunda araplarlarla hazar türkleri arasında başlayan savaşlar VIII asrda daha da şiddetlendi. Araplar Azerbaycanda güçlendikden sonra hazarlara karşı daha müteşekkil savaşlara başladılar. Ancak , savaşlarda herbi üstünlük hem arapların , hem de hazarların eline geçiyordu.
Sıradaki hucum zamanı hazarlar arapları sıkıştırarak Erdebile vardılar. Onlar Savalan Dağı yakınlığındaki savaşda arapları yendiler. Daha sonra hazarlar Diyarbakırı ve Mosulu ele geçirdiler. Halife yardıma büyük bir ordu gönderdi. Arap ordusu Van gölü yakınlığındaki Hilat şehri atrafında hazar hucumunun karşısını aldılar. Harbi üstünlüyü ele geçiren araplar hazarleri Azerbaycandan çıkardılar. Bu olaydan sonra hazarler araplarla barış yaptı. Onların bir kısmı İslam dinini kabul etti.
Hazar-Arap savaşları Azerbaycana hadsiz dağıntı getirdi. Tahmini yüzyıla yakın devam eden bu savaşlar VIII yüzyılın sonlarında bitti.
Ahali yadellilerin dağıtıcı baskınlarından , Bizans-Sasani savaşlarından hadsiz derecede bıkmıştı. Bu yüzden yadelli araplar ahalinin güçlü mücadelesiyle karşılaşdılar. Güneyde Erdebil , kuzeyde Berde şehrinin ahalisi daha güçlü mücadele ettiler.
İslam bayrağı arasında hucuma geçen araplar yerli ahali ile yavaş davranıyordu. İnsanların şahsiyetine ve emlakına dokunmuyor , adet-anenelere hörmetle yanaşıyordular. Arapların hucumu zamanı Azerbaycanda farklı dini inançlar vardı. Bu yüzden düşmana karşı birlik yoktu. Azerbaycan ahalisi ise yalnız vahit din etrafında birleşerek siyasi sabitliye ve milli birliye nail ola bilirdi. Böylece , Azerbaycanda sabitlik yarandı.
İslam bayrağı altında. İslam dini humanist ve adaletli dindir. İslam yasaları insanları kötü davranışlarlardan çekindiyor , helal zahmetle yaşamağa , daima öğrenmeye , elme , biliklere yiyelenmeye çağırıyor.
İslam dini Azerbaycanın güney topraklarında , kuzeydeyse-Muğanda , Milde ve başka bölgelerde daha hızlı yayılıyordu. Eski türklerin tekallahlı-Tanrıcılığın-tek Tanrıya sitayişin güçlü olduğu bu yerlerde ahali İslamı rağbetle karşılıyordu. Yoksul insanlar İslamı tereddütsüz ve gönüllü kabul ediyordular. Ancak , Albanyanın batısında-hristiyan dininin daha daha çok yayıldığı bazı dağlık ve dağeteyi yerlerdeyse yeni dinin yayılması yavaş gidiyordu.

Arap işgalleri ve İslam dininin Azerbaycanın tüm arazisinde yayılması eski dinleri tam sıkıştıramadı. Ama , İslam dininin yayılması halka iyi etki gösterdi. İktisadi ve siyasi sabitlik yarandı. Bu sabitlik tasarrufatın canlanmasına ve Azerbaycan medeniyetinin inkişafına tekan verdi. İslamakadarki medeniyet mezmununu değiştirerek yeni bir hal aldı.

İslam dininin kabul edilmesinin sonucunda ülke ahalisinin çoğunu teşgil eden çokkişilik türk tayfaları ile diğer türk tayfaları ahalinin kaynayıp-karışması prosesi daha da hızlandı. Bu , vahit Azerbaycan halkının ve Azerbaycan türk dilinin formalaşması prosesine müsbet etki gösterdi.

Böylece , İslamın değerlerinden Azerbaycan halkı da faydalandı. Ülke arazisinin büyük hissesinde dini birliyin yaranması vahit adet-anenelerin formalaşmasına sebep oldu. Azerbaycanın İslam dünyası ile alakaları genişlendi. Halkımız ümumislam medeniyetinin ve müslüman intibahının inkişafında mühüm rol oynadı.

2.
Biz duymuşuz ki , kanimet-bu , müslümlerin savaşda , silah vasetesiyle ele geçirdikleri şeylerdir , pay ise (barışın) antlaşmanın şartlarına göre aldıkları şeylerdir......
....... Kanimete geldikdeyse , onun beşde bir hissesi hüms-Allaha....mahsusdur-Allah onu (aşağıda) sadalananlara : "hem elçisine , hem kohumlarına , hem yetimlere , hem yoksullara , hem de yolda kalanlara kaytarmışdır.