Azerbaycan Tarihi

5.Şirşanşahlar devleti

     Devletçilik geleneğinin devamı. IX yüzyılda Hilafet Babekin başkanlık yaptığı halk özgürlük hareketi sonucunda zayıflamıştı. Hilafete uyan ülkelerde özgürlük savaşları genişliyordu. feodal ilişkilerinin güçlendirilmesi ile büyük feodalların konumu güçlenmiş, Hilafetin öbür ucundan merkeze tabi olmak istemeyen güçlerin sayısı artmıştı. İç çekişmelerin çoğalması da Hilafeti zayıflatıyordu. Arap canişinleri bağımsızlığa can atıyor, kendi feodal devletlerini doğuruyordu. Arap kökenli nüfusun Azerbaycan'a aktarılması, Hilafetin vergi siyaseti ve memurların özbaşınalığı nüfus arasında narazılığı artırdı. Yerel feodalların mülklerinin ve imtiyazlarının kısıtlanması onların da Araplardan yüz döndermesine neden oldu. Azerbaycan nüfusunun yabancı ağalara karşı öfkesi arttı. Azerbaycan Hilafete karşı özgürlük hareketinin başlıca merkezlerinden idi. Hilafete karşı mücadele bu imparatorluğu zayıflattı.                       

     Azerbaycan'da bir sıra yerel feodal devletleri: Şirvanşahlar, Saciler, Salariler, Şeddadiler, Revvadiler devletleri kuruldu. Azerbaycan'ın eski devlet gelenekleri dirildi. Bu devletlerle birlikte, Şeki hakimliği, Derbent ve Tiflis Emirlikleri gibi nispeten küçük devletler de oluşmuştur. bu devletlerin hepsinde İslam dini resmi din olmuş, Azerbaycan halkının teşekkülü için gerekli olan tek Türk dili ve Türk-İslam kültürü formalaşmışdı. «Şirvanşah» unvanı nasıl oluştu? Azerbaycan'da oluşmuş bağımsız feodal devletleri içerisinde Şirvanşahlar devleti uzun süre kendi bağımsızlığını korumuştur. Bu devletin arazisi Derbendden Kür çayına kadar olan Azerbaycan topraklarını kapsıyordu. 

      861 yılında Heysam ibn Halit (861-908) Şirvanı bağımsız ilan ederek, «Şirvanşah» ödülünü kabul etti. O, Şirvanın ilk resmi hakimi Yezid ibn Mezyedin torunu idi. Yezid ibn Mezyed Arap kökenli Şeybani kabilesinden idi. bu sülale tarihi literatürde Mezyediler adlandırılır. Devletin ilk başkenti Şirvan şehri oldu. 918 yılında Şirvanşah Ebû Tahir elverişli konumda bulunan Şamahı'yı restore edip, başkenti burası göçürdü. Mezyedilerin başarılı politikası sonucunda çeşitli dönemlerde Şeki, Beylekan, Gebele, Berde, Şabran ve diğer araziler de Şirvanşahlar devletine bağlandı. Fakat devletin sınırları siyasi olaylarla ilgili sık sık değişiyordu. Askeri-stratejik öneme sahip Derbent Emirliği Şirvanşahlar devletine birleştirildi. Şirvanşahlar Derbent seddini ve şehrin hemen kapılarını tamir ettirip möhkemlendirdiler. IX yüzyılın sonu - X yüzyılın ortalarında Şirvanşahlar öncelikle Sacilere, sonra ise Salarilere tabi olmuştu. İç idarede bağımsızlığı koruyan Mezyediler bu devletlere sadece haraç ödüyorlardı. 

    Şirvanşahlar XI-XII yüzyıllarda. Selçuk Türklerinin akınları sırasında Şirvanşahların uzun süreli direnişi hiçbir sonuç vermedi. 1066- yılında Selçuklular tabi olan I Feribürz (1063- 1096) Şirvanşah titulundan mahrum edildi. Fakat Şirvanşahlar devleti çöküşe etmedi, iç bağımsızlığını koydu. Her yıl Selçuk imparatorluğuna haraç ödeyen Şirvanşahlar XII yüzyılın başlarında dış politikası değiştirdiler. III Menuçöhr (1120-1160) Irak Selçuk sultanlığının zayıflamasından yararlanarak, yıllık haracı ödemekten vazgeçti. Gürcülerle yakın ilişkiler kurdu. bu zaman Azerbaycan'ın batı topraklarını ele geçirmeye çalışan Gürcü Çarı IV David saldırgan siyaset yeridir, sık sık Şirvana baskın yapıyordu. III Menuçöhr Gürcü çarının kızı ile evlenmişti. akrabalık ilişkilerine rağmen, Gürcülerin Seferleri ara vermiyordu. IV David'in ölümünden sonra Şirvan'a olan baskınlar durdu. Şirvanşahlar devletinde istikrar oluştu. 

    1160 yılında Atabey Şemseddin Eldenizin yardımı ile iktidara gelen I Axsitan babasından farklı olarak, selçuklarla dostluk ilişkisi yarattı. Hem gürcülerle hem Eldenizlerle huzurlu ilişkilerini korumayı bilen I Aksitan Şirvanşahların kudretini artırdı. Derbent Hâkimliği yeniden Şirvanşahlar bağımlı duruma düşürüldü. Derbent geçidi tamir edilerek möhkemlendirildi. Ülke topraklarında birçok kaleler, kuleler, setler inşa edildi ve restore edildi. 1175 yılında Slav donanmasını saldırısına maruz kalan Şirvanşahlar düşmanı ülkeden kovdular. Bu zaman Gürcüler Şirvanşahlar askeri yardım ettiler. I Aksitanın ve varislerinin hakimiyeti yıllarında oluşmuş siyasi istikrar Şirvanşahlar devletinde ekonominin, kültürün gelişmesine neden oldu.