Azerbaycan Tarihi

2.Azerbaycan-Albanya hükümdarı Cavanşir

      Berde payitaht oldu . VII asrın evvellerinde Azerbaycanın kuzeyinde-Albanyada Mehraniler sülalesinin hükümranlığı başlandı. Bu sülale hakimiyyetini Albanyanın Girdiman vilayetinde kurmuştu . Sonralar Mehranilerin hakimiyyeti tüm Albanya devletini ehate etmiş , merkezse , Partav şehri (şimdiki Berde şehri) olmuştur. Sülalenin banisi Mehran'dı. O , mensup olduğu sabirler isimli türk tayfaları ile birlikte Girdiman vilayetinde meskunlaştı. Burada Mehrevan şehri salındı .
      Cavanşirin dahili ve harici siyaseti. Mehranilerin en büyük nümayendesi Azerbaycanın görkemli devlet hadimi , şövalyesi Cavanşir olmuştur. Cavanşir ülkenin dahili sabitliyini temin etmekle yanaşı , uğurlu harici siyaset yeridirdi. Bizans ve Hazar devletleri ile münasebetleri kayideye salmak , dinc kuruculuk işlerini hayata geçirmek Cavanşirin harici ve dahili siyasetinin esas yönleriydi.
      VII asrın 30-cu yıllarında Albanya henüz Sasani İmparatorluğundan yarımasılıydı. Bu sebepden de Albanya hükümdar(Varaz Krikor) ve onun oğlu Cavanşir araplara karşı Sasanilerin tarafında vuruşuyordu. Genç şövalye Cavanşir dövüşlerde yiğitliği ile farklanıyordu. Lakin yaptığı mücadelenin kendi ülkesi için manasız olduğunu gören Cavanşir vatanına geri döndü .     
     Doğma vatanın tehlikesizliğini temin etmek için babası Varaz Cavanşiri 642-ci yılda hükümdar tahtına oturtdu. Albanya tarihçi-salnamecisi Musa Kalankatlının yazdığına göre , Cavanşir İberya (Güney-batı Gürcüstanda tarihi vilayet) sınırlarından Hun geçidine (Darbent geçidinin isimlerinden biri) ve Araz çayına kadar arazilerde hükümdarlık etmişdir.
      Müdrük siyasetin sonucu.651-ci yılda Sasani İmparatorluğu sukut etti. Bu zaman Cavanşir arap tehlikesiyle karşında olduğunu anladı ve Bizans imparatoru ile antlaşma yaptı. Bizans imparatoru II Konstantinle Cavanşir görüşde araplara karşı birlikte mücadele yollarını müzakire ettiler.
      Güneyde Azerbaycan Atropatena devletinin arazisi araplar tarafından işgale maruz kaldığı bir vakitte kuzeyden hazarların Albanyaya hücumları başlandı. Yürüşlerden birinde Cavanşirin koşunları hazarleri mağlup edip ülkeden çıkara bildi. Lakin , onların sonraki yürüşleri daha güçlü olduğundan Cavanşir Hazar hakanı ile sülh bağladı ve hakanın kızı ile evlendi. Bu "nigah diplomatyası" ile Albanya hükümdarı ülkenin menafeyini korudu. Sülhün şartlarına göre Albanya devleti her yıl hazarlere haraç vermeli , bunun bedelinde ise tüm asırlar ve ele geçirilmiş mal-kara geri verilmeliydi .
      VII asrın 60-cı yıllarında Hilafette Emeviler sülalesinin (661-750) nümayendeleri hakimiyyete geldi. Emeviler savaşları güçlendirdiler. Bizans bu savaşlarda zayıfladı. Albanya yalnız başına çok kişiden oluşan arap ordusuyla savaşda uğur kazanamazdı. Kuzeyden hazarların yürüşü , güneydense İran feodallarının hücumu Cavanşirin Hilafete olan münasebetini değiştirdi.
      Albanya hükümdarı Hilafetle münasebetleri diplomatik yolla nizama salmak üzerine karar kıldı. 667 ve 670-ci yıllarda iki kez Demeşk şehrine giderek Arap halefesi Müaviye ile görüştü. Konuşmalar uğurla son buldu. Halife Azerbaycan Albanya devletinin dahili müstakilliğini engellemedi. Cavanşirin rcası ile ahaliden alınan vergilerin üçde bir kısmı azaltıldı. Halifenin güzeşte gitmesinin bir kaç sebebi vardı. Albanya devletinin harbi-stratejik ve coğrafi mekanınan, zengin ihtiyyatlarına göre büyük ehemiyyete malikti. Aynı zamanda menbelerde gösterildiği gibi , Cavanşirin şahsi nüfuzu ve derin biliyi halifeni hayran etmişti.
     Cavanşir uzakgören harici siyaseti ile Azerbaycanın kuzey topraklarını-Albanyanı Arap hilafetinin , Bizansın , Sasanilerin ve hazarlerin işgallerinden kurtardı. Ülkede teserrüfatın ve medeniyetin inkişafına şerait yarandı. Cavanşir başkentin güzeleşdirilmesine dikkat etti , alimleri , şairleri himaye etti. O , merkezi hakimiyeti güçlendirmeğe çalışıyordu. Ancak , müstakilliğe can atan bizansperest feodallar suikast teşkil ederek 681-ci yılda Cavanşiri öldürdüler. Onun varisleri ise Albanyanın müstakilliğini koruyamadılar. 705-ci yılda arapların hücumu ile Albanyanın dahili müstakilliği iptal edildi. İdarecilikse halifenin teyin ettiği canişine verildi.
Ağvan hükümdarı Cavanşirin hükümranlığı :
iranlıların basılması
........araplar kalkanlarını birleştirip İran koşunlarını darmadağın etmek için kendileri önceden hucuma geçdiler.
Albanya şövalyesi Cavanşir öz yiğit dövüşçüleri ile onların içerisine girip düşmanlardan ikisini yere serdi , kendi üç ağır yara aldı , atı ise dört yerden yaralandı. Düşman onu...Ferat çayına kadar izledi , o ise hemleleri def ederek çayı yüzmekle geçdi. Onun her yeri kan içindeydi , ..... Şaha Cavanşirin şücaetinden ve aldığı ağır yaralardan bahsettikde şah söylenenleri debdebe ile kabul etti ve emr etti ki , ona şah sarayında yer ayırıp yanına doktor yollasınlar.
......bir kadar sağaldıktan sonra Cavanşir şahın yanına geldi. ....şah onun beline mirvariyle işlenmiş kızıl kemer ve kızıl saplı kılıç bağladı....