SIXTO
Olag Pequeno, Circa 1970
Nagdadaralagan sinda Pay Caloy, an kagsadiri kan koprasan na nasosolo. Kasibot man si May Silay na nagbobomba sa gripo holi ta iyo sana ini an pinakaharaning makokoanan nin tobig. Si Reynante man, katabang sa pagkopra, dominalagan sa haraning bobon asin doman nagdadalidaling bwelta, nagbabagtas sa kabongkokakanan tanganing maagapan an nagkakalayo nang papag kan sonadan kan lokad. Iyo man idto an pagagi ni Sixto na tagaarado kan tanoman ni Pay Caloy. Igwang kabayo si Sixto asin marikas kaining nasapwat an dowang baldi asin marikas ining nakamaniho kan saiyang kabayo pasiring sa bobon asin marikas man ining nakakabalik tolos holi ta namanso kaini an saiyang kabayo. Sarabi ngani kan mga taga-Codong, si Sixto asin an kabayo kaini saro sana an pagisip.Matanos an kaisipan ni Sixto. Alisto. Binasa niya tolos an mga dai pa nasosolong mga lokad dangan isinonod an mga nadoktan na nin kalayo. " Kon dai ka nag-abot Sixto tibaad pati si Reynante naiiba ko na sa sonadan nin mga lokad." Olay ni Pay Caloy.Nagpipilingpiling si Reynante sa gilid."Kawasang bantay sa koprasan tosmag! Osmak na!" Sorog man ni May Silay.Dai nakakagirong si Reynante.Nakangirit sana si Sixto. Nagiiromirom sa sirang kan saldang an maitom kaining hawak na maririsa mong aki pa nagkahirignit na an laman, ogat asin koblit kan Agtang ini."Reynante, anong marhay?" Hapot ni Pay Caloy."Pakarhayon ko po an koprasan asin aatopan an parting nasolo asin pakarhayun an nalinas na tanoman nin bongkokan.""Ano pa?""Pasensiya na tabi Pay Caloy. Sopog na tabi akong magbwelta sa trabaho holi sa..."" Arin an inot mong gigibohon? Tibaad pati sa simbag mapasala ka pa?" Sabi ni Pay Caloy."Pakarhayon an koprasan dangan magpaaram.""Bontol, moya mo?" namomorola si Pay Caloy sa kaanggotan." Mapaaram na po logod ako. Dispensar tabi." Dangan nagdadalidali nang hominali si Reynante.Nagyayamotam sa kaanggotan si Pay Caloy na bominirik pasiring sa tablang harong na mga sanggatos na lakad an rayo sa koprasan. Nasapoyong kaini an ataman na okay na nakakolambitay sa balkon.Nahawas na ni Sixto an mga lokad sa paagi kan pala. Iyo ini an saro sa mga kabatiran ni Sixto. Marikas ining maghiro. Garo ini paglong. Sarong hogmok, dakolon na itok an nahahaman.Si May Silay man nagpoon nang sorowayon an mga lokad lain sa mga natotong asin kinakaris kan kotsilyo an mga solo asin pwede pang mapakinabangan.Dangan si Sixto man nakasakat na sa sarong niyog asin nagtatabtab nin palapa na gagamiton na panatop.Pagbalik ni Pay Caloy, kapotkapot na kaini an paboritong lalong na ipinagpipriparar na iporok sa banwa sa mga pasoltadahan.Si Sixto nagpopoon nang magsalasala nin dahon niyog na pansangli sa nasolo.Mantang binobogahan ni Pay Caloy an manok nin aso hali sa sigarilyo kaining Matamis. Mandiitdiit minakospa."Si Reynante kon sa manok, anas bolang! Pwe!" Dai pa giraray nahihiranan si Pay Caloy."Tano man tabi, Pay Caloy? Hapot man ni Sixto mantang garo kaligak an kamot sa rikas sa pagsalapid kan mga langkoy." Matarom an bolang alagad dai tataong pomorok. Nago sanang tais kan saiyang bolang an ipagsosolit!"Sabi man ni May Silay: " Panong dai tongkaon, kun banggi namamatangaan diyan sa tindahan ni Warawara. Dai man ki planong bomakal o makikawat nin dama sa mga tambay sa tindahan kondi nangingitorogan na matanaw an bohok ni Salome."" Raot sa babayi an dipota! Pwe! Daing boyo daing poti, lapa pa an bonga! Ipagkakayo!" Si Pay Caloy." Si Salome po idtong napapabaritang nilogosan kan si mga kairibahan niya sa Manila kaya nagpoli digdi?" Hapot ni Sixto." Nilogosan o nagpalogos? Dai ta aram ta mala nganing dai naglolowas sa harong ta an dangog ko ki Pading Warawara, dakola na an tolak." Sabi ni Pay Caloy." Nakatingag man ki ina niya." Sabi ni May Silay.Nagngangalas si Sixto. " Boot mo pong sabihon May Silay..."" Ay, mayo ka pa digdi kan magmilagro an agom kaiyan ni Warawara. Tibaad pa ngani maanggotan pa iyan kan simbahan ta arogarog ki Birhen Maria, nagbados sa dai nabibistong ispirito."" Na iyo man nasosog na dalan ni Salome. Kaya inin si Reynante, mawot na magin ikadowang Warawara digdi sa Olag Pequeno. Mga parasongko sa kapilya ni San Jose." Tapsok man ni Pay Caloy." Dai ko tabing gayo nasasabotan an mga santo." Si Sixto patapos na sa pagtagobang kan atop na napilwakan kan kalayo." Hari mo na pagbistohon an mga santo Sixto, ta maribong sa payo an mga siring. Kolibat ko palan sain ka diyan nakaistar sa Sogitan?""Doman sana tabi Pay Caloy sa harani sa abaga kan salog." Sabi ni Sixto."Totoo man an mga istorya na hali ka sa toktok kan Isarog bago ka naparabay digdi sa Codong?" hapot ni May Silay mantang nagbabalad na ini kan si mga nabasang lokad. An mga lokad garo mga poting borak kan doot sa daga na nagsasalod nin ambon." Hali tabi ako May Silay sa bokid nin Asog bago pa ialaw an mga Agta sa logar mi pasiring sa ibaba nagiskosar na akon maghali kaiba kainin ataman ni apay na kabayo.""Dangog ko sa mga aking nagkakararigos sa Sogitan na nakaistar ka daa sa sarong kahoy nin ogob asin an saimong harong tinarakid na dahon na garo istaran nin hamtik o potyokan?" Hapot man ni Pay Caloy.Dai tolos nagsimbag si Sixto. "Igwang posog na kahoy nin ogob sa may salog nin Sogitan.""Bakong marhay istaran an dahon. Ipinaglalayog nin lambang marikas na doros na omabot." Sabi man ni Pay Caloy."Nya, bayaan ko ngona an olay nindong dowa ta masapna na akong pangodtohan. Digdi ka na mangodto, Sixto." Sabi man ni May Silay."Masopog man tabi May Silay. Maarahit na sana tabi ako nin bayawas doman sa langtad." Sabi ni Sixto." Sakop mi pirmi nin pangodto si Reynante. Ngonyan na ika na an sangling bantay sa koprasan toodon mo na an sadiri mo na digdi magkakakan nin pangodto, Sixto." Sabi ni Pay Caloy." Siisay na tabi an maasikaso kan tanoman nindong mani asin kamoti?""Papatogonan ko atyan si Mading Antang na si Reynante na an magsangli sa trabaho mo sa langtad. Marhay idtong doman siya sa harayo sakoya ta tibaad matigbas ko an lilintian na idto." Sabi ni Pay Caloy na nakakaapat nang lalong na nahapiyap asin nabogahan.Nagsasangli na man nin salog kan sonadan nin lokad si Sixto gamit an pinatistis na kahoy na nakatambak sa gilid kan koprasan." Marhay ngani ta dai pa kinokoa ninda Coling an mga pasaging iyan."" Aanohon kota daa ini tabi Pay Caloy?"" Dangog ko gigibohon panalgan an mga pasaging iyan kondi sanang dai pa gayod sintabong pambayad sa panday kaya dai pa napopoonan an pagpatogdok."" Tano ta kaipohan pa nin panday?"" Kawasang nasobrahan adal an magtorogang na iyan. Lapis sana an napogolan kan mga kamot bakong lagadi o martilyo. Kaya kaipohan pirmi nin ibang tawo tanganing makompli an gibo kan Diyos." Pitong lalong na an nagibohan nin ritwal ni Pay Caloy.Tiglolowas na man ni Sixto an mga nadomog na abo sa koprasan dangan nagaraw nin kalayo sa dapogan ni May Silay. Kan magmakot na, nagrabaraba an mga alang na palapa na sinolan ni Sixto, Nagmamasid sana si Pay Caloy sa Agta.Nagapod na si May Silay tanganing magpangodto. Pariboribo si Sixto ta dai tood maglaog sa harong. Maski kan pinatokaw na ini sa bangko sa atobang kan halabang lamisa kon sain nakalowag an golay na ogob asin sinapnang igwang hamot nin pandan na ogali nang isalat ni May Silay pag nagpapaonog."Komoa ka na sang maloto asin panira Sixto. Kon iyo mong oyon, doman ka na sana magkakan sa koprasan." Sabi ni Pay Caloy na narisa si Sixto na hosto na sana an pag-alangan. Dagos kominoang dahon si Sixto sa lowas asin linobloban sa mainit nang dapog na tolos man linowagan ni May Silay."Hosto na tabi, May Silay.""Dogangan mo sana. Marhay an pamayo kan basog na tawo." Sabi ni Pay Caloy.Naghoyom sana an Agta. Nakahoyom man si Pay Caloy. Kon pirang beses napadiyosmabalos si Sixto. Alagad sa mata kaini maririsa na haloy na ining naghihidaw makanamit nin maloto.Pagkahali ni Sixto, olay ni Pay Caloy: " Dai lamang sa gigis ni Sixto si Reynante.""Mahigos talaga an mga Agta." Olay man ni May Silay.Pakapangodto, nagsolitaryo nin baraha si Pay Caloy mantang si May Silay man nagbabahog nin mga ido asin mga ikos kan mga tadang maloto.Nagpaaram si Sixto na mapasiring ngona sa langtad. Pagbalik ni Sixto, nasiripan kaini na nakahigda pa sa bangko si Pay Caloy. Duminagos ini sa gilid kan tinampo asin nakidalan nin tilibisyon sa harong ninda Oyet. Tolong harong pa sana an igwang tilibisyon sa Codong saro na digdi si Oyet. An iba, pirang kilomitro an rayo. Daing kolor an tilibisyon asin kon minsan garo ini radyo. Igwang tanog, daing ritrato. Kon magkaritrato man, kadakol na naghihikolhikol na gira na olay kan mga paradalan na nananalian, palna daa an balaw. Kadakol nakikidalan doman kon odto. Nasilag man ngani doman ni Sixto si Reynante. Tilibisyon pa sana kaidto an babayoti. Ogma na si Sixto makasirip nin tilibisyon maski kadikit sanang minoto. Garo namit sa pagkakakan na dai pa lamang natatanaan. Daing pinipili nin dalanon. Maski ano dinadalan. Makospa na sana kon maati. Pagmahali na si Sixto asin totoyawon kan mga tawo kon masain na, saro sana an simbag ni Sixto: " Igwang darang polot sa mata an pasali."Nagbwilta na siya sa koprasan ni Pay Caloy. Pinala an mga abo hali sa sinolan na palapa asin ibinogtak sa alominyom na palangganang raot dangan itinambak sa laog kan koprasan pansalida sa nadomog na abo." Dokotan na daw iyan sa laog Sixto? Garo baga diyan natipon si tobig na ibinobo ta kasobago?" Olay ni Pay Caloy na nagpopoon na man na isirong an mga manok."Dadamagan ko tolos Pay Caloy tanganing madangdang an paranggilid." Kan marisa ni Sixto na nagkolor asol na an aso na naglalagbas sa atop kan koprasan nagpaaram na ini ki Pay Caloy na ibalik an mga lokad sa agonan. Nagoyon si Pay Caloy asin nagpoon na man ining isirong an mga manok sa mga laoman. Si Sixto man nasa ibabaw kan agonan asin sinasarama an mga lokad. Kan mahiling kaining loto na an lokad, biningkagan an kalayo asin nagpaaram ki Pay Caloy na madoman ngona sa langtad tanganing taposon si pagsorod kan tanoman nin kamoti na nakatalaan na tanoman sa masonod na aldaw kan mga dayong paratanom. Itinatandan kaya an pagtanom sa tolong iktaryang tanoman nin kamoti. Aram ni Sixto na kaipohan matapos an saiyang aradohon na kabangang iktarya pa dangan magsinarom ta igwang paliyon na gigibohon doman si Pay Caloy atyan.Madali nang mawara an saldang kan magbalik si Sixto asin pinaisi ki Pay Caloy na andam na an tanoman nin kamoti. Pagkababa sa kabayo tolos inin nagsakat sa sonadan tanganing mation kon malipot na an lokad. Nahiling niya si Pay Caloy na naghios nin sondang asin nagbagtas sa dalan pasiring sa langtad. Nagpoon na man siyang pala kan mga lokad asin kan maobos na ining maibaba na nakasako na, ikinamada ini sa gilid. Sampolong kostorang sako an nahamanan kan lokad. Ipipisar ini sa banwa sa sonod na aldaw.Nagsisinarom na kan magpaaram na si Sixto ki May Silay. Si Pay Caloy dai pa nakakahapon hali sa tanoman.Tolos na pinaroab ni Sixto an kabayo pasiring sa Sogitan. Kan harani na siya asin nadadangog na niya an hagawak kan salog,pinapondo niya an kabayo. Nagsalingoy sa langtad. Bominaba sa kabayo. Dai pa sana nahaloy yaon na siya sa likod kan mga anahaw na yaon gilid kan kamotihan asin natanaw niya si Pay Caloy na pasiring sa tahaw kan tolong ektaryang tanoman. Hobang plos ini sa ibabaw kan inaradong daga kapotkapot an balagon kan kamoti. Ominokbo si Sixto minsan kagobgoban an saiyang napapaiplian. Nagpapasigoro pa giraray siyang dai madokayan ni Pay Caloy. Igwa kayang pagtobod si Pay Caloy na kaipohan na siya nanggad an mainot na magtanom nin kamoti. An saiyang paliyon, pagtalbong kan inot na balagon, itatalbong man niya an saiyang soloksogok sa daga dangan hihibonhibonan. Iyo daa iyan an paagi ta nganing an laman kan kamoti sa saiyang patanoman orog na darakola nalalain sa iba.Napagisipisip ni Sixto kon itinatalbong man ni Pay Caloy an pisot kaini kon minapatanom nin kamotingkahoy. Nagdaralagan sa hotok niya an kadakol na ritrato kan tilibisyon. Dai niya aram kon tano ta igwa siyang namamati nin imbong sa hawak.Pakamang si Sixto na hominiron pasiring sa saiyang kabayo. Dai mawara sa isip niya an mga inagi ngonyan na aldaw. Mapopoting lokad, naglalaad na koprasan, bayag na talbong sa daga, kabayong halaba an pisot.Marikas niyang pinaroab an kabayo pasiring sa salog. Dai lamang siyang pagloba, sobago pa palan siya sinosonod ni Reynante!Pagabot niya sa Sogitan, dagos na naglobto asin haloy na nagrorip sa tobig doman sa pinakahararom na libtong. Madiklom na asin sa saiyang maitom na kolor dawa nagliliwanag an bolan sa itaas itatago pa giraray kaini an hawak niyang hoba. Isinablay kani an bado sa sarong sanga kan ogob asin hoba ining nagsakat sa sanga pasiring sa saiyang istaran--mga dahon na tinarakid nin pirang saknib asin an pinakasalog kaini sinalapid na mga langkoy kan palapa.Nakilaghanan si Sixto kan mahiling niyang igwang nagsabrit nin liwanag sa laog kan saiyang istaran. Nahiling niya sa laog kan harong niya si Reynante, hoba man asin nakatokaw sa higdaan kataid kan nilabonan na bongkokan. Nakahiling ini saiya."Samaan ta ining bongkokan." Olay ni Reynante.Dangan pinalsok an ilaw.Sa ibaba kan halangkaw na kahoy nin ogob naglalakaw parayo si Pay Caloy. Nagraramoramo."Nagiistar man nanggad an Agtang ini sa dahon. Sa dahon..."
