ESKİ TÜRKLERDE DİNİ İNANÇLAR

GİRİŞ

Türkler, bozkır insanı oluşunun getirdiği tabi etkilerle kendilerine has inanç sistemleri geliştirdikleri gibi, Budizm, Mecusilik, Maniheizm, Musevilik, Hıristiyanlık vs. evrensel dinlerle de tanışmışlardır. Türkler, tarih boyunca çok geniş coğrafyalara yayılıp ve birçok kültürle etkileşim halinde olmuşlardır. Bu etkileşimle birlikte yukarıda bahsettiğimiz gibi birçok dinle de tanışmışlardır. Bu etkileşim ve tanışmalara rağmen kendi kültür ve inançlarının saflığını korumuşlardır. Mesela Gök Tanrı İnancı, İslamiyet'e kadar süregelmiştir.

Eski Türklerin en eski dini sistemi Geleneksel Türk Dini ana başlığı altında sıralanmakta ve isimlendirilmektedir. Geleneksel Türk Dini'nin temelini ise Gök Tanrı İnancı oluşturmaktadır. Eski Türkler, Gök Tanrı'yı her hangi bir varlığa veya şekle benzetmemektedirler. Gök Tanrı'ya her hangi bir biçim verme uğraşısı içersine girmemişlerdir. Gök Tanrı'yı her varlığın yaratıcısı ve idarecisi olarak görmüşlerdir. Hatta toplumsal hayatı da düzenlediği ve hakanlara kut verdiğine inanılır. Türk hakanları meşruluğunu Tanrı'dan almaktaydı.

Eski Türklerin dinleri hakkın da çeşitli görüşler öne sürülmüş ve tartışmaya açılmıştır. Bu görüşlerden birincisi, Gök Tanrı İnancı'nın Tek Tanrı İnancı olduğuna dairdir. İkincisi, Şamanizm'in bir din mi yoksa bir sihri sistem mi olduğudur. Şamanizm'in bir din olduğunu Abdülkadir İnan savunurken, Ziya Gökalp bir sihri sistem olduğunu ileri sürmüştür. Hatta Ziya Gökalp Türklerin dinin Toyonizm olduğunu ileri sürmüştür. Biz tabii ki bu tartışmalara fazla yer verip konumuzun sınırını fazlaca aşmayacağız.

Eski Türkler, Gök Tanrı İnancı dışında, tabiat kuvvetlerini de inanç sistemlerinin içersine dahil etmişlerdir. Gök Tanrı'nın "Yüce Varlık" olması dışında bu tabiat kuvvetlerinden oluşan kültler oluşturmuşlardır. Özellikle
güneş, ay, yıldızlar, dağ, orman, ağaç, yer-su, taş, kaya, su, ateş ve atalar kültü önemli kültlerdir. Bu kültlerin kutsallığına inanılmış ve kurbanlar sunmuşlardır.

Türkler ve dinleri hakkında Türkçe temel kaynaklar Yenisey ve Orhun Abideleri olup Geleneksel Türk Dini hakkında geniş bilgiler içermemekle birlikte Türk dini sisteminde yer alan Tanrı, ıduk, yer-su gibi temel kavramlardan bahsetmesi bakımından önem taşımaktadır. Bu kitabelerden başka Kara Balgasun Kitabesi ve İslami dönemde yazılmış olmakla birlikte XI. yüzyıla ait Kaşgarlı Mahmut'un Divan-ı Lugat it-Türk adlı eseri ile Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig'i ve Dede Korkut Kitab'nın önemlidir(1).

Türklerin çoğunluk olarak yerleşik hayat yaşamamalarına rağmen komşularıyla sürekli bir münasebet halinde olmuşlardır. Özellikle tarihte en çok Çin, Türklerin sürekli etkileşim halinde oldukları komşusudur. Bu bakımdan Türkler hakkında Çin kaynaklarında ayrıntılı malumat elde edilmektedir. Çince kaynaklardan sonra Arapça ve Farsça kaynaklar gelmektedir. Arap seyyahları ve tacirleri Türk topluluklarının arasında bulunarak gözlemlerini seyahatnamelerine yansıtmışlardır. Aynı şekilde Batılı ve çağdaş kaynaklar Türkler hakkında ayrıntılı malumat vermekteler.
Çin yıllıklarını ve seyahatnamelerini, Arap ve Fars kaynaklarını ve Batılı kaynaklarını ayrıntılı bir şekilde yazmayacağız. Burada bizim üzerimizde durduğumuz Eski Türklerde Dini İnançlar hakkında yakın zamanda Türkiye'de yapılan çalışmalar önemlidir. Abdülkadir İnan, İbrahim Kafesoğlu, Bahaeddin Ögel, Emel Esin, Ünver Günay, Harun Güngör, Ziya Gökalp gibi Eski Türklerde Dini İnançlar üzerinde çalışan müellifler gayet anlaşılır bir üslupla malumat vermektedirler. Mamafih Türk müelliflerin dışında Eski Türk tarihi ile ilgili birçok önemli çalışmalarda bulunan Rus araştırmacılar ve Avrupalı araştırmacılarda mevcuttur.

Eski Türklerde Dini İnançlar adlı çalışmayı Türkiye'de yapılan çalışmaları temel alarak hazırlamaya çalışacağız. Yukarıda bahsi geçen yerli müellifler haricinde birçok çalışma yapılmış olmasına rağmen burada sadece önemli bir kaçına yer verdik. Eski Türklerde Dini İnançlar adlı çalışmamıza öncelikle Geleneksel Türk Dini ile başlayıp İslamiyet'e kadar ki geçen zaman diliminde Türklerin inançları üzerinde elimizden geldiği kadar bahsi geçen yerli çalışmalara bağlı kalarak çalışmamızı tamamlayacağız.