YKS : 47 GÜN KALA

- SES BİLGİSİ -

  Büyük Ünlü Uyumu

Büyük ünlü uyumu kuralı bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için uygulamamız gereken ilk işlemdir. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa Türkçe değildir. Büyük ünlü uyumu kuralına göre bir sözcüğün ilk hecesi kalınsa ( a – ı – o – u ) diğer heceleri de kalın olmalıdır. İlk hece inceyse (e – i – ö – ü ) diğerleri de ince olmalıdır. Örnek verecek olursak:

Kalem (ilk hece kalın ikinci hece ise ince olduğu için büyük ünlü uyumuna uymuyor.)
Sevgi (hem ilk hece ince hem de ikinci hece ince olduğu için büyük ünlü uyumuna uyuyor.)

Uyarı: Bazı sözcükler Türkçe olduğu hâlde büyük ünlü uyumuna uymaz. Bunlar istisna sözcüklerdir.
Bu sözcükler şunlardır.
Ana – anne
Karındaş – kardeş
Alma – elma
Kangı - hangi

Küçük Ünlü Uyumu 

Türkçe bir sözcükte düz ünlülerden sonra düz; yuvarlak ünlülerden sonra düz – geniş ya da dar – yuvarlak ünlüler gelmelidir. Bunu harflerden hareketle şöyle gösterebiliriz:

» a ya da ı ünlülerinden sonra a ya da ı

» e ya da i ünlülerinden sonra e ya da i

» o ya da u ünlülerinden sonra a ya da u

» ö ya da ü ünlülerinden sonra e ya da ü ünlülerinden birinin gelmesi gerekir.

Sözcüklerde bu kuralın gerçekleşmesine küçük ünlü uyumu denir.

NOT  Türkçede asıl uyum, büyük ünlü uyumudur. Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için önce, o sözcüğün büyük ünlü uyumu kuralına uyup uymadığına bakılır. Bu kurala uymayan bir sözcük, ilk aşamayı geçemediğinden o sözcükte artık küçük ünlü uyumu aranmaz. Dolayısıyla büyük ünlü uyumuna uymayan sözcük, küçük ünlü uyumuna da uymaz.

 UYARI  Küçük ünlü uyumunda her ünlü bir sonraki ünlüyle karşılaştırılır. Büyük ünlü uyumundaki gibi ilk hecedeki sesli harfe bakılarak diğer sesli harfler bu ilk heceye göre değerlendirilmez.

Örnek(ler)

» “Çiçeklerim” sözcüğü küçük ünlü uyumuna uyar. Çünkü “i” den sonra “e”, “e”den sonra “i” gelebilmektedir. (Düzden sonra düz ünlüler gelir.)

» “Koyunlarım” sözcüğü küçük ünlü uyumuna uyar. Çünkü “u”dan sonra “u” ya da “a” gelebilmekte, “a” dan sonra “a” ya da “ı” gelebilmektedir. (Yuvarlak ünlülerden sonra düz – geniş ya da dar – yuvarlak ünlüler gelir.)

» “Karpuz” sözcüğü küçük ünlü uyumuna uymaz. Çünkü “a” dan sonra “u” gelmez. (Düz ünlülerle başlayan sözcüklerden sonra yuvarlak ünlü gelmez.)

 >  Birleşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz:

Örnek(ler)

» Yeşilırmak, Sarıgazi, Bakırköy, hanımeli…

Türkçe sözcüklerin ilk hecesi dışında diğer hecelerinde “o – ö” geniş ünlüleri bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir: