Mitologia Egipska

Izyda

Izyda (stgr. Ἶσις Isis, dopełniacz Ἴσιδος Isidos, egip. Iset, Iszet) – w mitologii egipskiej bogini płodności, opiekunka rodzin. W okresie rzymskim uważana za jedno z wcieleń Wielkiej Macierzy. Przypisywanym jej niekiedy zwierzęciem kultowym była krowa.

Bogini o nieznanym w istocie pochodzeniu. Przypuszczalnie kult jej wywodził się z Iseum – miasta w XII nomie Dolnego Egiptu. W mitach egipskich występowała jako córka bogini Nut i boga Geba, siostra Neftydy, Seta i Ozyrysa, a zarazem małżonka tego ostatniego. Kiedy Set zabił Ozyrysa, Izyda odnalazła jego poćwiartowane ciało i wraz z Neftydą przywróciła męża do życia. Była matką Horusa. Zaopiekowała się małym Anubisem (synem Seta i Neftydy), gdy Neftyda (żona Seta) porzuciła synka ze strachu przed mężem. Wszędzie jest ukazywana jako najlepsza Matka, wcielenie dobroci. Wraz z bratem i synem należała do naczelnej triady bóstw Egiptu.

Według innych źródeł była siostrą Horusa. Egipcjanie nierzadko utożsamiali ją z Hathor, którą w późniejszej kosmogonii wyparła i zastąpiła w roli matki Horusa. W świecie klasycznym była identyfikowana z innymi licznymi boginiami, m.in. z Demeter, Ateną, Selene, Persefoną, Tetydą. Za jej duszę i zarazem niebiański symbol uważano gwiazdę Sothis – Syriusz.

W sztuce z reguły występuje w ludzkiej postaci, nie posiadając żadnego symbolu zwierzęcego. Wielu badaczy uważa, że wyobrażenie Izydy z małym Horusem wywarło wpływ na ukształtowanie obrazu Madonny z Dzieciątkiem w ikonografii chrześcijańskiej[1][2].

Po podboju Egiptu przez Aleksandra Macedońskiego – w epoce hellenistycznej – kult Izydy uległ silnej hellenizacji, a Serapejon w Aleksandrii stał się najważniejszą świątynią, w której ją czczono. W tej uwspółcześnionej formie obok Izydy występował jej nowy towarzysz Serapis, a jej syn Horus otrzymał nowe, greckie imię Harpokrates. Świątynie poświęcone bogini otrzymywały odtąd dwie różne nazwy: albo Serapejon (od imienia jej partnera), albo Izydejon (od jej własnego imienia). Kobiety z dynastii Ptolemeuszy uznawały Izydę za swoją protektorkę. Żona Ptolomeusza II, Arsinoe, występowała publicznie jako żywe wcielenie bogini, nosząc symboliczne dla niej szaty i atrybuty. Naśladowała ją Kleopatra VII.

Najważniejsze ośrodki kultu – poza Aleksandrią – znajdowały się w Chem i Busiris w Delcie (Dolnym Egipcie), na nilowej wyspie File oraz w Abydos (Abdżu) i Koptos (Gebtu) w Górnym Egipcie. Ponadto w okresie hellenistyczno-rzymskim sławne było sanktuarium bogini Neith w Sais (Delta), którą utożsamiano tam z Izydą i Ateną.

Z ziem egipskich kult bogini rozprzestrzenił się we wszystkich koloniach greckich i w całym basenie Morza Śródziemnego – głównie w miastach nadmorskich, gdzie była ona czczona jako patronka marynarzy i kupców, z przydomkiem Pelagia, co znaczy „Morska". W Aleksandrii szczególną cześć odbierała jako Izys Faria (z przydomkiem od latarni morskiej na wyspie Faros, wskazującej żeglarzom drogę do portu). W Grecji, w Koryncie stała się tak popularna, że zajęła miejsce naczelnego bóstwa miasta. W II wieku p.n.e. jej kult dotarł na Sycylię i do Italii. W Kampanii, w Puteoli – wówczas najważniejszym mieście portowym południa, powstał Serapejon, a w Herkulanum i Pompejach – Izydejony. Stąd kult bogini dotarł do Rzymu. Senat rzymski usiłował zapobiegać napływowemu kultowi, jednak zburzony w roku 48 p.n.e. ołtarz Izydy został odbudowany pięć lat później[3]. Cesarz Kaligula na Polu Marsowym wybudował świątynię bogini, zwanej tam Izydą Polną (Isis Campensis). Jej wyznawcami byli także Domicjan i Kommodus. Kolejny okazały Serapejon powstał w II wieku w cesarskiej rezydencji Villa Hadriana (dzis. Tivoli).

Na północy Italii głównym centrum kultu była Akwileja, sięgał on jednak we wschodnich prowincjach cesarstwa aż po Panonię (tj. Węgry), a na zachodzie po Hiszpanię i francuską Bretanię. Na obszarze Niemiec wspólne sanktuarium Izydy i Wielkiej Macierzy (Kybele) odkryto w Moguncji, we Francji ślad tego kultu pozostał np. w nazwie miejscowości Izieux. W basenie śródziemnomorskim świątynie bogini umiejscowiono nie tylko w Libii, Tunezji, Libanie i Turcji, lecz także w Sudanie i Jordanii[4]. Kult Izydy z pewnością przetrwał aż do pierwszej połowy VI w. n.e., gdyż wówczas cesarz Justynian nakazał zamknięcie sanktuarium na wyspie File (550 r.).