De Gifbeker van Socrates

Bestaat er een vrije wil?

Denken we zelf of zijn we de slaven van ons brein? Dat vroegen Iron_JJDT en Atalamenta zich af in een verhitte discussie. Het is natuurlijk een vreemd concept, de "vrije wil". Kan zoiets eigenlijk wel? Is er niet een soort "hogere macht" die alles al bepaald heeft? Of zijn wij een chemisch proces die voorspelbaar reageert op alles?

Bestaat er een vrije wil?
"Een moordenaar zegt tegen de rechter: 'Edelachtbare, ik ben niet schuldig aan de dood van de vermoorde persoon. Alles in de wereld verloopt via noodzakelijke wetten, vrije wil bestaat niet. Ik kon niet anders dan haar de hersens inslaan.' De rechter zegt: 'U hebt gelijk. Helaas heb ook ik geen vrije wil. Ik kan niet anders dan u veroordelen tot dertig jaar gevangenisstraf.'"

Deze ontzéttend goede grap sluit heel erg aan bij het determinisme. Deze stroming gelooft dat alles wat er op aarde gebeurt, voorspelbaar is en vastligt in bepaalde natuurwetten en wat er in het verleden gebeurd is. Als je al deze natuurwetten zou kennen en verbanden kan leggen, zou je exact kunnen voorspellen hoe mensen precies reageren op iedere willekeurige situatie. Er bestaat volgens hen dus zeker niet zoiets als vrije wil: alles is voorspelbaar en gaat volgens bepaalde regels.
Maar als alles volgens bepaalde regels verloopt, ben je dan nergens zelf verantwoordelijk voor?

Tegenover het determinisme staat het indeterminisme.
Deze opvatting zegt dat bepaalde dingen gewoonweg geen oorzaak hebben en niet vastliggen in de natuurwetten.
Sommige dingen hebben gewoon geen oorzaak of een oorzaak van buitenaf, zeggen zij. Als iets geen oorzaak heeft, kan het niet deterministisch zijn, dus er moet zoiets zijn als vrije wil.
Dit beeld wordt met name door veel christelijke filosofen overgenomen: de "oorzaak van buitenaf" noemen zij dan God, en daarnaast heeft God zelf geen oorzaak, omdat Hij oneindig is. Hij wordt door veel christelijke filosofen dan ook de opperste Vrije Wil genoemd.
Maar als God de opperste Vrije Wil is en hij geeft het aan ons, is de verkregen wil van wel echt vrij, aangezien het ons opgelegd is een vrije wil te hebben?

Als je er zo naar kijkt, lijkt het niet alsof er veel meer visies kunnen zijn dan "ja" en "nee". Maar dan ken je de filosofie nog niet: er is altijd een "wat als..?"

En zo komen we bij onder andere de visie van een beroemde filosoof die bijzonder genoeg nog niet eerder aan bod is gekomen, Immanuel Kant.
De mens heeft verstand en een rede, zegt hij. Die gaan samen met vrijheid en een vrije wil, anders heb je er niks aan: je zou je dan toch aan de natuurwetten moeten houden. De vrijheid en het verstand worden aangevuld met ethisch gevoel: weten dat bepaalde dingen goed zijn en andere dingen niet.
Deze drie dingen moeten alle drie bestaan, omdat twee ervan zonder de derde nergens toe dienen.
Als je geen vrije wil hebt, waarom hebben we dan verstand en ethisch besef? We kunnen er toch niet naar luisteren, want alles wat we doen, is ons opgelegd. Volgens hem moet er dus vrije wil bestaan en worden onze acties ook beïnvloed door wat er vroeger gebeurd is, want zo hebben we ethisch besef gekregen.
Dit zorgt echter nog wel voor een probleem: als je geen ethisch besef hebt, heb je volgens Kant dus ook geen vrije wil. Zijn moordenaars zonder ethisch besef dan ook niet verantwoordelijk voor hun daden?

Twee andere filosofen die een beetje van beide vinden, zijn David Hume en Thomas Hobbes. Zij zeggen allebei dat je vrij bent als je zonder obstakels kunt doen wat je wilt. Dit is dus enerzijds indeterministisch, omdat het stelt dat je vrij kan zijn, maar anderzijds is het ook weer deterministisch, omdat er wordt gezegd dat zodra er een belemmering is, de vrije wil wegvalt. Belemmeringen kunnen van alles zijn, dus in principe ook de deterministische natuurwetten: ze zeggen dus dat de vrije wil kán bestaan, maar dat dit niet noodzakelijk zo is.

George Edward Moore denkt er ook dubbel over. Volgens hem kun je als mens zeggen: "het regent, maar ik geloof het niet" of "het gras is groen, maar ik geloof het niet". Dit zijn zinnen die je op zichzelf kan zeggen, want je hebt volgens hem de vrije wil. Maar aan de andere kant slaat het nergens op om dit te zeggen, want bepaalde dingen liggen vast in de natuur en die kun je niet "niet geloven", die neem je gewoon aan. Er zit dus volgens hem dus wel degelijk een grens aan onze vrije wil.

Ook de hedendaagse filosoof Daniel Dennett heeft een uitgesproken mening over de vrije wil.
Volgens hem is de vrije wil zoals wij hem kennen een grote illusie, maar bestaat er wel degelijk een vrije wil.
We zitten vast aan natuurwetten, zegt hij, waardoor we niet zelf kunnen bepalen wat we doen. Maar, aan de andere kant, wij mensen zijn enorm complex en ingewikkeld: met als ons denken over moraal, het leven, bewustzijn en het hiernamaals creëeren we voor ons zelf het idee dat we wel een vrije wil hebben. Het komt doordat we dingen afwegen en zelf plannen maken dat we verantwoordelijk zijn voor wat we doen, en dat maakt ons "vrij".

Ik wil graag afsluiten met niet zozeer een filosoof, maar een beroemde zanger: Herman Finkers. Hij zong het volgende in zijn lied Daarboven in de hemel:

"Maar de veertigste van Mozart
En de liedjes van Sjak Brel zijn ook ooit verzonnen, zei ik
Toch bestaan ze wel
Iets kan zijn verzonnen en
Daardoor juist bestaan."

Dus zelfs als de mens de vrije wil zelf bedacht heeft, is dat dan niet juist een reden dat hij bestaat?

Dit is wel weer genoeg voor de late avond na deze hete zomerdag. Kant, Moore, Hume, Hobbes en Dennett, het zijn slechts 5 van de vele filosofen die iets over de vrije wil gezegd hebben. Maar laten we weer afsluiten met een stelling:

De vrije wil is een leugen en bestaat niet.