Ngục Trung Thư

5. TÔN ÔNG CƯỜNG-ĐỂ LÊN LÀM MINH-CHỦ

V. TÔN ÔNG CƯỜNG-ĐỂ LÊN LÀM MINHCHỦ

Số là ban đầu tôi định chiêu-nạp bọn anh-hùng lục-lâm và những người trong đảng cần-vương còn sót lại, để dựng cờ khởi-nghĩa ở khoảng
Nghệ-Tĩnh. Bởi vậy có một lúc nhiều khách rượu làng chơi, cùng tôi giao du lui tới thân-mật lắm.

Bộ-hạ cũ của Phan tướng-công là Quỳnh-Quảng và môn-hạ của Bạch-Xỉ là bọn Kiễm và Cọng hay ra vào nhà tôi luôn.

Nhà tôi là nhà làm nghề dạy học, nhưng mà học trò chỉ ở nhà ngoài, còn nhà trong thì chứa đầy khách hào-kiệt sơn-lâm. Các ông đồ nho trong xóm gặp lúc đi ngang chợt ngó thấy tình-trạng như thế, đều lắc đầu lẽ lưỡi, đến đỗi lần sau các ông không dám day mặt ngó vào nhà tôi nữa.

Việc chúng tôi mưu-tính lần hồi chín-chắn, gần tới ngày hẹn nhau phát lên rồi.

Song ông bạn thân là Đặng-quân Thái-Thân nói với tôi :

- « Xem kỹ lại thời-thế chưa có chỗ nào mình đáng thừa-cơ làm việc lớn. Bọn ta vội-vã làm càn, chắc là không xong việc gì được đâu.
Nhưng ta cũng phải làm sao để chỉ tỏ cho người Pháp biết rằng quốc-dân ta chẳng phải toàn là hạng người quá hèn, vậy thì ta cứ mạo-hiểm làm một phen cũng được, có điều là mong-ước sao cho chúng ta cất tiếng lên trước
rồi phải có người nối lời sau mới được.

« Nhưng nếu ta chỉ khởi sự trong khoảng Nghệ-Tĩnh mà thôi, tôi e như chuyện cái thai đứa nhỏ khó đẻ, ở trong bụng mẹ lọt ra chưa kịp khóc oa-oa mấy tiếng thì đã chết non mất rồi. Tôi trộm suy-nghĩ mà lo-ngại dùm cho tiên-sinh chỗ đó.

« Theo ý tôi tưởng, trước hết ta nên vô Nam ra Bắc, cầu anh em hào-kiệt ở hai nơi cùng làm việc với ta. Đất Bắc-kỳ vốn nhiều nghĩa-sĩ, từ
Quảng-nam trở vô Nam-trung cũng không thiếu gì hạng người khảng-khái bi-ca. Ta lấy nghĩa đề-huề với họ rồi tất cả anh em ba nơi đồng thời khởi nghĩa, để chia bớt sức mạnh của bên địch, mà vây cánh đồ-đảng chúng ta đông, như vậy họa chăng mới làm nên công việc ».

Đặng-quân vốn người hăng-hái, gan dạ, nhân-phẩm lại cao, trải 10 năm vừa là thầy vừa là bạn tôi. Nay nghe lời ông nói rất nhằm, tôi mới tỉnh ngộ, liền bàn-định trước hết hãy vô Nam-trung, rồi sau sẽ ra ngoài Bắc, liên-kết với các phe-đảng anh em toàn-quốc, để sắp-đặt khởi-nghĩa sau.

Lúc bấy giờ bạn đồng-niên với tôi, ông Đặng-văn Bá cũng tán thành chí tôi đã định, bèn cùng tôi đi vô trong Nam.

                                        *
Tôi vô Nam chuyến này, nghe nói trong đảng cần-vương hai tỉnh Quảng-Nam Quảng-Ngãi, có viên kiện-tướng là ông Nguyễn-Thành, sau khi bị bắt nhờ có ông Nguyễn-Thân cứu dùm, may mà được tha, giờ ông đang ở trong núi làm ăn. Song chí-khí hồi xưa vẫn còn nồng-nàn, chưa phải là tro tàn lửa nguội, chẳng qua như chim cắt đang đợi có gió thu đó thôi.

Mùa xuân, tháng hai năm Quý-mão, tôi với hai họ Đặng cùng vô Quảng-nam. Lúc đi ngang Huế, gặp ông Lê-Võ từ Bình-Định trở về tới đó.

Lê-quân vốn con nhà làm tướng. Bốn người anh đều chết vì nạn nước. Ông nhỏ tuổi nhất trong nhà, thành ra may-mắn chưa chết. Khi gặp tôi ở kinh-thành, Lê-quân tỏ-bày chí-khí như phơi gan trải mật. Chúng tôi hôm sớm quấn-quýt với nhau, trở nên thân-thiết. Rồi cùng chúng tôi đi vô Quảng-Nam, tìm đến ra mắt cụ Nguyễn- Thành.

Ông cụ này, hồi khởi nghĩa-binh mới có 18 tuổi, đã xông-pha hùng hổ, nhiều lần đánh bên địch phải thua ; họ khen cụ biết cách cầm quân. Cụ
chính là người trội nhất của nghĩa-đảng vậy.

Chúng tôi đến, cụ mới làm quen mà đã coi như bạn thân lâu ngày. Anh em cùng ngồi quây-quần uống rượu nói chuyện. Cụ Nguyễn-Thành bàn-bạc công việc thiên-hạ một cách hùng-hồn và rất rành-mạch đúng lẽ.

Tôi đem chí muốn ra phân-trần. Cụ vỗ tay, nói :

- « Hay dữ ! Thuở nay, ai muốn mưu-toan đại-sự, trước hết phải cần ba điều này : một là thu phục lòng người, hai là góp số tiền lớn, ba là sắp đặt mua sắm quân-khí cho đủ. Hễ lòng người đã chịu tin phục thì số tiền kớn có thể góp được. Có tiền thì vấn-đề quân-giới, không khó giải-quyết đâu.

Nhưng phải hiểu dân-trí và tập-quán của dân nước nhà, không thể nào bắt-chước làm theo châu Âu cho được. Bọn ta muốn có cách kêu gọi nhân-tâm cho dễ, nếu không mượn tiếng phò vua giúp chúa thì những nhà sang họ lớn kia, ai chịu phu-họn theo mình. Vậy thì ta dầu có bụng cứu nước mặc lòng, chẳng qua chỉ chết thân mình cho tròn được một tiếng vậy
thôi, ngoài ra không ăn thua lợi-ích gì cho việc lớn.

« Vua Hàm-Nghi trốn-tránh ở chốn nào, đã lâu không nghe tin tức ra sao. Còn vua Thành-Thái hiện tại thì ở trong tay người Pháp kiềm-chế,
anh em ta không làm cách gì ra vào thân-cận bên mình ngài đặng. Sẵn có dòng-dõi của đức Đông-cung Cảnh là đích-tự Cao-hoàng, hiện nay đang còn. Chúng ta khởi-nghĩa, nên trước hết tôn ngài lên làm cung-chủ ; có thế thì danh-nghĩa mới thuận, hiệu lệnh được chuyên, mỗi khi ta cất tiếng kêu gào, thuận theo chiều gió, tất nhiên có tiếng vang bóng sâu xa lắm vậy. Các ông nghĩ sao?"

Tôi với hai ông Đặng, Lê, ban đầu thật chúng tôi chưa hề suy-tính tới việc tôn người dòng-dõi nhà vua. Tới đây nghe Nguyễn-quân, chúng tôi
cho là lẽ phải lắm.

Than ôi ! Trí dân chưa mở, thói cũ chưa chừa, chủ-nghĩa gia-tộc và chủ-nghĩa quốc-gia, ở giữa lúc mới bắt đầu tiếp-xúc như vậy, mình muốn
nó đánh-đổ bao nhiêu thói quen cổ-thời mà quét đi cho sạch, nào có phải là chuyện dễ-dàng. Tuy vậy, nghe mấy lời Nguyễn-quân vừa mới bày-tỏ, tôi không chịu khuất-phục cũng chẳng được nào!