Ngục Trung Thư

14. CHÍNH-PHỦ LÂM-THỜI TÂN VIỆT-NAM

Nhưng rồi người Tây thình-lình khai-chiến với tướng-quân, làm cho
cái thành-tích đồn-điền của chúng tôi, phút-chốc hóa ra tro bụi.

Than ôi ! Xông-pha nhọc-nhằn trải muôn ngàn dặm, mà chỉ gây nên
một cõi mơ-màng thất bại, có ai mưu-sự mà gặp nông-nỗi bất-hạnh như tôi vậy chăng ? Đó chẳng phải chứng cớ tài-hèn trí-mỏng là gì ? Ai nối gót tôi mà dấy lên sau nầy, nên coi sự sai-lầm của tôi mà thay đổi bước đường đi !

Lúc sắp-đặt công-cuộc đồn-điền xong-xã đâu đó rồi, đã là hạ-tuần
tháng 10.

Tôi lén xuống Hà-nội gặp ông Ngô-đức-Kế và các đảng-hữu ở Kinh
ra, bàn-tính các việc. Rồi lại đi Bắc-ninh, lấy nhà ông cử Nội-Duệ làm nơi tụ-họp bí-mật.

Hai ông Đặng-thái-Thân và Lê-Võ cùng ở Nghệ ra Bắc cùng tôi hội-đàm quốc-sự.

Hồi nầy tiếng-tăm vang-dậy, lũ sói chồn bủa khắp tứ-vi, anh em
đồng-chí sợ tôi rủi-ro thì nguy, cho nên đều khuyên tôi phải gắp lìa khỏi bờ cõi nước nhà. Thế là tôi lại cáo-biệt quốc-dân mà xuất-ngoại vậy.

Khoảng trung-tuần tháng chạp, qua cửa ải Nam-quan, do đường
Quảng-tây mà đến Ngô-châu, để xuống ghe Ngô-châu đi Hương-cảng.

Thượng-tuần tháng hai năm Đinh-mùi tới nơi.

Bài văn khuyến-học của tôi, truyền-bá rồi. Thiếu-niên nước nhà trốn người Pháp mà xuất-dương, tấp-nập trên đường.

Trung-kỳ thời có đám Nguyễn-Siêu, Lâm-quảng-Trung.

Nam-kỳ thời có đám Đặng-bình-Thành, Hoàng-Hưng.

Bắc-kỳ có Đặng-tử-Mẫn, Đàm-Khanh v. v...

Họ tắm gội nắng mưa, xông-pha sương gió, liều-mạng đi tìm họcvấn,
nối gót theo chân nhau trên đường sang Quảng-đông và Hương-cảng..

Bởi vậy chúng tôi bèn đặt ra tại Hương-cảng một cơ-quan của đảng
ta, để có nơi tiếp rước học-sinh và thâu-nhập bạc tiền cùng các giấy tờ bí mật. Chúng tôi để ông Đặng-tử-Kính trông coi.

Tôi lại lập ra ở Hương-cảng một nhà hội gọi là Việt-Nam Thươngđoàn
Công-hội để giúp-đỡ việc cho đảng.
Công-hội nầy ông Võ-mẫn-Kiến
làm người chủ-trì.

Lúc đó những bà con mình theo người Pháp qua làm ăn tại Hươngcảng
cũng động lòng vì nghĩa lớn, rủ nhau vô hội một cách hăm-hở vô cùng.
Chẳng phải vậy là dấu tỏ ra nhân-tâm nước mình chưa chết hẳn đó sao ?

Chỉ tiếc rằng tôi thiếu tài bao-bọc, kém sức châu-toàn, thành ra mầm giống vừa mới mọc lên thì gió mưa đã làm cho xiêu-đổ. Việt-Nam
Công-hội chỉ có cái tên, rồi chưa được mấy năm, lại nhân bị can-thiệp mà
phải giải tán, đáng thương biết bao !

Từ mùa xuân Đinh-mùi đến mùa đông Mậu-thân là thời-kỳ thanh niên ta sang du-học thịnh nhất. Trách-nhiệm tôi phải gánh vác trong thời-kỳ nầy cũng khó-nhọc bộn-bề. Nào là chọn người vào học, nào là lo-liệu giaothiệp
; nào là vận-động bạc tiền ; nào là liên-lạc tình-nghĩa, đều là một tay
tôi đứng mũi chịu sào hết thảy. Tôi nghiễm-nhiên như một quan công-sứ
của nước Nam ở nước ngoài mà lại kiêm cả chức giám-đốc kinh-lý nữa.
Giếng sâu tay ngắn, việc lớn tài hèn, tôi vẫn lo sợ công việc tôi gánh-vác
không kham.

Đồng thời chúng tôi lại dựng lên Tân-Việt-Nam Cống-hiến, bắt chước
làm như một chính-phủ lâm-thời của nước Nam ở hải-ngoại. Tuy là
cách-thức sắp-đặt còn sơ-sài, nhưng có ảnh-hưởng tới dân-khí trong nước
mau lắm.

Không bao lâu, có những việc ám-sát quan binh tây, và dân rủ nhau xin thuế, thình-lình nổi lên ở Trung-kỳ, Bắc-kỳ. Người Tây bèn đem cái
toàn-lực bắt cọp trói beo ra phấn-đấu với đảng chúng tôi.

Than ôi ! người Pháp có kim-tiền và võ-lực mạnh hơn người mình ngàn lần muôn lần ; họ lại khôn-ngoan giảo-hoạt hơn quốc-dân ta vạn-bội,
vậy thì đảng chúng tôi không phải thất-bại sao được ?

Khoảng năm Thân, năm Dậu, chính-phủ Pháp bỏ ra nhiều tiền nuôi
bọn chồn tinh cáo già cho đi dò-la xét-bắt nghĩa-đảng. Số mật-thám trong nước, sánh lại đông gấp hai số học-sinh du-học ở ngoài.

Phàm là đường-lối mưu-mô bí-mật của đảng chúng tôi đem tiền và
thông-tin ra ngoài thế nào, chính-phủ Pháp nhờ có bọn do-thám mà biết ráo
kẽ tóc chân răng, tìm cách phá-hoại tan-nát.

Phụ-huynh thân-tộc các đảng-viên phải khóc-than giam-cầm trong
ngục tối, còn bọn ác-thám hung-tra thì gầm-thét nghênh-ngang khắp trong
xứ. Người trong đảng ta lúc bấy giờ có muốn bỏ nước trốn ra ngoài, chỉ có
cách làm như con trùng lỏa-lồ thân-thể mà thôi.

Vì chính-sách người Pháp cốt làm tuyệt-đường vận-lương của ta, chận nghẹt lối cứu-viện của ta, ấy là thủ-đoạn có một không hai của họ.
Đồng thời lại vin lấy chỗ quan-hệ của tờ hiệp-ước Pháp-Nhật mà giao-thiệp
với chính-phủ Nhật, yêu-cầu bắt hộ người đầu-đảng ta và giải-tán học-sinh đoàn Việt-Nam ở Nhật.

Học-sinh-đoàn ta bị hai ách là kinh-tế hết phương và ngoại-giao bịt lối, thành ra giữa đám gió thảm mây sầu, anh em phải từ-giã đất nước Nhật Bản mà đi.

Chẳng phải vậy thôi, cho đến bao nhiêu sách vở truyền-đơn tôi in ra
để cổ-động quốc-dân, nay đều bị chính-phủ Nhật tịch-biên hết.

Tôi với Hội-chủ Kỳ-ngoại-hầu cũng bị chính-phủ Nhật buộc phải
xuất-cảnh. Cảnh thất-bại của tôi lúc nầy thật là đau-đớn, hình như con
người bị lột da xé thịt không còn chỗ nào lành-lặn nữa vậy