SUNG VI TRUNG VA THEP

PHẦN II: SỰ PHÁT SINH VÀ BÀNH TRƯỚNG CỦA NỀN SẢN XUẤT LƯƠNG THỰC

CHƯƠNG 4. Sức mạnh của nhà nông

Hồi ở tuổi thiếu niên, vào năm 1956, tôi sống suốt mùa hè ở bang Montana, làm việc cho một nông dân luống tuổi tên là Fred Hirschy. Ông sinh ở Thụy Sĩ, đến tuổi thiếu niên thì di cư sang Mỹ, sống ở miền Tây Nam Montana và gầy dựng một trong những nông trại đầu tiên ở vùng này. Hồi ông mới đến, hầu hết người châu Mỹ bản địa chuyên săn bắt hái lượm vẫn còn sống ở đó.

Các bạn tá điền của tôi là những người da trắng thô kệch hễ mở mồm là tuôn ra hàng tràng những lời tục tĩu, làm việc suốt các ngày thường để cuối tuần lại tiêu bằng hết tiền lương ở quán rượu địa phương. Tuy nhiên, trong số các tá điền có một người thuộc bộ lạc Blackfoot của người Anh-điêng tên là Levi cư xử rất khác với đám thợ thuyền lỗ mãng: lịch sự, ân cần, tỉnh táo, ăn nói đàng hoàng. Ông là người Anh-điêng đầu tiên mà tôi dành hầu hết thời gian bên cạnh, và tôi đâm ra khâm phục ông.

Chính vì vậy tôi đã thất vọng ê chề khi một chiều Chủ nhật kia ngay cả Levi cũng say khướt, chân nam đá chân chiêu và văng tục sau một tối chủ nhật say bí tỉ. Trong số những lời chửi của ông có một câu hằn sâu vào ký ức tôi: "Mẹ kiếp nhà anh, Fred Hirschy, mẹ kiếp cái con tàu đã đưa anh từ Thụy Sĩ sang đây!" Lời đó đã khiến tôi đau đớn ngộ ra rằng ở trường người ta vẫn dạy tôi cũng như bọn trẻ khác về cái gọi là công cuộc chinh phục hào hùng miền Viễn Tây nước Mỹ nhưng đối với người Anh-điêng cái công cuộc đó thực chất là gì? Gia đình Fred Hirschy tự hào về ông, một nhà nông tiên phong đã thành công trong những điều kiện khó khăn. Nhưng bộ lạc của Levi gồm các thợ săn và chiến binh lừng danh thì bị các nhà nông da trắng xâm lăng kia cướp đoạt đất đai. Làm cách nào những nhà nông đã chiến thắng các chiến binh lừng danh đó được?

Suốt hầu hết quãng thời gian từ khi tổ tiên người hiện đại tách ra khỏi tổ tiên các loài vượn lớn, cách đây khoảng 7 triệu năm, mọi con người trên Trái đất đều kiếm cái ăn hoàn toàn chỉ bằng cách hái lượm quả dại và săn bắt thú hoang, như bộ lạc Blackfoot vẫn làm vào thế kỷ XIX. Chỉ trong vòng 11.000 năm trở lại đây một số dân tộc mới chuyển sang cái gọi là sản xuất lương thực, nghĩa là thuần hóa thú hoang và cây dại rồi ăn thịt thú nuôi và các cây trồng. Ngày nay, hầu hết các dân tộc trên thế giới tiêu thụ lương thực do chính họ làm ra hoặc do ai đó khác sản xuất cho họ. Với tốc độ thay đổi như hiện nay thì chỉ trong vài thập niên nữa số ít những bộ lạc săn bắt hái lượm còn sót lại sẽ từ bỏ cách sống của mình, sẽ tan rã hoặc diệt vong, qua đó hàng bao triệu năm con người gắn bó với lối sống săn bắt hái lượm rồi sẽ cáo chung.

Mỗi dân tộc trên thế giới đạt tới sản xuất lương thực vào một thời điểm khác nhau vào thời tiền sử. Một số dân tộc, chẳng hạn người châu Úc bản địa, chẳng bao giờ đạt tới sản xuất lương thực cả. Trong số những dân tộc đã đạt tới sản xuất lương thực, một vài dân tộc (như Trung Hoa cổ đại) tự mình phát triển nền sản xuất lương thực mà không phụ thuộc vào ai, trong khi những dân tộc khác (kể cả Ai Cập cổ đại) thì tiếp thu sản xuất lương thực từ các dân tộc láng giềng. Song, như ta sẽ thấy, một cách gián tiếp, sản xuất lương thực là một điều kiện tiên quyết cho việc phát triển súng, vi trùng và thép. Vì vậy, những khác biệt địa lý dẫn đến dân tộc này hay dân tộc khác có chuyển thành nhà nông và nhà chăn nuôi hay không, nếu có thì vào thời gian nào, có thể lý giải một phần lớn tại sao số phận về sau của các dân tộc lại tương phản nhau đến vậy. Trước khi đi sâu vào sáu chương kế tiếp nhằm thấu hiểu xem những khác biệt về địa lý trong sản xuất lương thực đã phát sinh như thế nào, chương này sẽ lần theo những mối liên hệ chủ yếu mà qua đó sản xuất lương thực đã dẫn đến những ưu thế khiến Pizarro có thể bắt sống Atahualpa và dân tộc của Fred Hirschy có thể tước đoạt đất đai từ dân tộc của Levi (Hình 4.1).