BỊ RU NGỦ BỞI NHỮNG ĐIỀU THÔNG THƯỜNG
Trong quyển Thinking, Fast and Slow, Daniel Kahneman đặt câu hỏi:
"Moses đã đưa lên thuyền mỗi loài vật mấy con?"
Câu trả lời của bạn là gì? Hai con?
Ừm, thật ra thì Moses không hề đem con vật nào lên thuyền. Noah mới làm việc đó. Khi đọc câu trên, Hệ thống 1* của bạn lên tiếng: "Ồ, à, các con vật và chiếc thuyền... hai con." Hệ thống 1 không cố sức động não cho lắm. Miễn là mọi thứ khớp với những kỳ vọng của não bộ thì Hệ thống 1 sẽ khỏi cần nghĩ ngợi nhiều, và vì thế mà nó có xu hướng phạm phải những sai lầm dạng này. Mặc dù câu hỏi đề cập đến Moses chứ không phải Noah, nhưng cả hai đều có trong Kinh Thánh và vì thế bạn không nhận ra điểm khác lạ.
Nếu tôi hỏi như thế này thì sao:
"James Bond đã đưa lên thuyền mỗi loài vật mấy con?"
Thậm chí nếu không biết James Bond là ai, bạn vẫn sẽ không bị "dụ" trước câu hỏi này. Nguyên nhân là vì James Bond không phải là cái tên mà Hệ thống 1* kỳ vọng xuất hiện trong câu này. Ngay khi một chuyện nào đó diễn ra không theo kỳ vọng của Hệ thống 1, nó sẽ chuyển hết mọi thứ sang Hệ thống 2*.
Hệ thống 2 phát hiện ra ngay là câu hỏi này vô lý. Hệ thống 1 luôn tìm đến những điều "thông thường". Kahneman cho rằng Hệ thống 1 có chức năng duy trì và nâng cấp kiểu mẫu của thế giới cá nhân bạn để bạn luôn biết đâu là điều thông thường. Khi có điều "khác lạ", Hệ thống 1 tìm đến Hệ thống 2 để nhờ trợ giúp và phân tích.
Hệ thống 2 phát hiện ra câu này không ổn, đúng không nào? Bạn nhận ra ngay chỗ này có vấn đề. Hệ thống 1 của bạn đọc trước, nhưng khi thấy câu này, nó dừng lại và nhờ Hệ thống 2 trợ giúp.
Nếu muốn người khác suy nghĩ về một việc thay vì chỉ nghe qua loa thông tin, thì có thể bạn cần làm họ bất ngờ để kích hoạt Hệ thống 2.
Khi diễn thuyết hay giảng dạy trong một hội thảo, tôi tạo ra rất nhiều bất ngờ trong buổi nói chuyện. Tôi nói điều gì đó mà chẳng ai nghĩ đến. Tôi ấn một cái nút được giấu kín để tạo ra tiếng còi vang to, hoặc đưa ra một bức tranh mà trước đó không ai nghĩ sẽ nhìn thấy. Bằng cách tạo ra một số yếu tố bất ngờ, tôi khiến cho Hệ thống 2 hoạt động trong suốt buổi nói chuyện của mình.
*Hệ thống 1 - tư duy "tự động"; và Hệ thống 2 - tư duy "nỗ lực".
