Size spotlight etkisinden bahsedeyim. Yani sahne ışığı. Basit tanımı ile insanın başka insanların kendisini gerçekte olduğundan daha fazla umursadığını, izlediğini düşünmesi spotlight yani sahne ışığı altında olduğunu, herkesin kendisini izlediğini sanması olarak tanımlanabilir.
Her gün, günlük yaşamımızda her an karşılaşabileceğimiz bir durum bu. Olumlu ya da olumsuz da olabilir. Çok iyi bir iş yaptıktan sonra insanların size gıpta ile baktığı, sizi inanılmaz takdir ettiği yanılgısı da buna dahildir. Ya da tam tersi bir hata yaptığınızda herkesin tüm dikkatini bu hataya verdiğini düşünmenizde, örneğin; bir arkadaş toplantısında elinizdeki içeceği baştan aşağı üstünüze döktüğünüzü düşünün, banyoya üstünüzü temizlemeye giderken içinizden tüm insanların "ne kadar da sakar" şeklinde arkanızdan konuştuğunu düşünebilirsiniz. Bir kaç gün sonra aynı arkadaşlara bu olaydan bahsederken olayı hatırlamadıklarını gördüğünüzde bunun aslında bu kadar abartılı olmadığını anlarsınız. Aslında o kadar da sahnede değilsin. Bunu bilsek bile neden böyle davranmaya devam ediyoruz peki ? Spotlight etkisinin altında ne yatıyor ? Gelin beraber bakalım.
Oops! Bu görüntü içerik kurallarımıza uymuyor. Yayımlamaya devam etmek için görüntüyü kaldırmayı ya da başka bir görüntü yüklemeyi deneyin.
Sürekli başkalarının bizimle ilgilendiğini düşünmek, aslında sürekli kendimize odaklanmak ile sonuçlanır. Bu etkinin altındayken de her anlamda önümüze çıkan fırsatları "yargılanacaz" ya da "ayıplanacaz" korkusuyla kaçırabiliriz. Bunun ötesinde spotlight etkisi sosyal anksiyeteye de yol açabilmektedir. O nedenle sürekli izlendiğimiz algısını değiştirmek anksiyete ile başa çıkmak konusunda yardımcı olabilir. Bunu nasıl yapabileceğimizi konuşmadan önce nedenlerine biraz bakalım isterseniz.
Spotlight etkisi Ben merkezci, önyargı olarak da bilinen bir tür bilişsel yanılgıdır. Bu yanılgılar kendi bakış açımıza gereğinden fazla önem atfetmemize neden olarak başka görüşlere ve olasılıkları hesaba katmamızı önler. Bunun en yaygın örneği aslında etrafımızdaki herkesin tam anlamıyla bizim görüşümüzü paylaştığı, bizim gibi düşündüğü yanılgısıdır. Daha ekstrem durumlarda bu etki altındakiler diğer insanların onların nasıl hissettiğini, nasıl düşündüğünü, neler düşündüğünü direkt anladığına inanabiliyor. Sanki düşünceleri bir vitrin camından görülebiliyormuş gibi, özünde aslında toplum içinde hepimiz amatör birer sosyal psikolog olabiliyoruz. İnsanların neden böyle davrandıklarını analiz eder, anlamlar çıkarırız. Fakat BEN merkezci yanılgılarda bu analizlerin merkezine kendimizi koyma eğilimi ağır basar. Bunu çoğunlukla farkında olmadan yaparız. Referans alabileceğiz tek bakış açısı kendi bakış açımız olduğu için, yani tüm algımız aslında kendi filtremizden geçerek şekillenir.
Spotligt etkisinin diğer bir nedeni de (Demirleme),(Anchoring) etkisidir. Aldığımız kararlarda sürecin en başında, aldığımız bilgilere elimizde olan bilgilere çok fazla bağlı kalmak olarak özetlenebilir. Bu etki ile gerektiğinde düşüncelerimizi, davranışlarımızı değiştirmemiz gerektiğinde buna direnç gösterme eğilimimizde artıyor. Kimi zaman bu demirleme o kadar güçlü oluyor ki aslında hedeflerimizle uyuşmayan bilgilere bile takılıp kalabiliyoruz. Örneğin deneyde insanlardan sosyal güvenlik numaralarının son iki hanesi söylemeleri istemiş, daha sonra kendilerine bazı ürünler gösterilmiş kitap, şarap, bilgisayar parçası gibi ve örneğin sosyal güvenlik numaralarının son iki hanesi yirmi üç olan kişiye bu ürünlere yirmi üç dolar ödeyip ödemiyeceği sorulmuş, ardından bu kişilere numaralardan bağımsız bir şekilde bu ürüne maksimum ne kadar öderdiniz diye sorulmuş. Daha sonra verilere göre analiz eden araştırmacılar sosyal güvenlik numaralarının son iki hanesi daha yüksek olanların ürünlere daha yüksek fiyat teklif ettiğini görmüş. Tamamen rastgele sayılarda bile demirleme etkisi ortaya çıkabiliyor anlayacağınız. Bunun spotlight etkisiyle alakası ne peki ? Şöyle ki sosyal anlamda yargıya vardığımızda da aslında kendi bakış açımızla, düşünce ve davranışlarımıza ahlak, etik gibi olgulara da demirlenebiliyoruz. Elimizde olan, kendimize ait olan bilgileri referans alıyoruz. Kendi algımız ile dış dünya arasında ciddi bir uçurum söz konusu. İnsanlar bizi düşündüğümüz kadar umursamıyorlar.
