Hôm nay người yêu mình vào quán phở mua đồ ăn về thì cô bán phở, người Việt Nam, hỏi anh mình có thai chưa. Rồi trước đó, một hai người bạn của chồng mình cũng hỏi ảnh là mình có thai chưa. Hai người bạn là người Mỹ, một trắng một đen. Người bạn da trắng đã có bằng đại học.
Khỏi nói, ăn dở bát cơm tự thấy nghẹn. Mình suy nghĩ rằng không biết trong đầu những người này khi nghĩ về phụ nữ lấy chồng xong thì có chuyện gì tốt hơn ngoài việc duy trì nòi giống sinh đẻ ? Dẫu biết reproduction — việc sinh sản tiếp nối thế hệ trước là một phần ý định nằm trong kế hoạch hôn nhân gia đình. Thế nhưng, cá nhân mình vẫn thấy khó chịu khi ai đó gặp mình và hỏi về điều này và chỉ quan tâm mỗi về điều này.
Mình nghĩ mỗi một người đều có nhiều hơn một vai trò ngoài xã hội, và khoác lên mình những lớp nhân dạng khác nhau. Có người là một giáo sư, một người thầy, và cũng là một người cha. Cũng có người là một nhà nghiên cứu, sinh viên chuyên cần, con ngoan, và cũng là một người mẹ. Những nhân dạng thay nhau cạnh trang để trở nên nổi bật trong mắt những người đối diện. Có người chấp nhận hết tất cả những nhân dạng chúng ta có, và có những người chỉ thấy được nhân dạng tiêu biểu khuôn mẫu, tựa như việc rập khuôn giới tính sinh học với một số nhân dạng truyền thống đi kèm. Ví dụ như phụ nữ hiền hoà, phụ nữ chăm lo, phụ nữ duy trì nòi giống. Còn đàn ông thì quả quyết, đàn ông nóng tính, đàn ông táo bạo. Kết lại mà nói, rất khó để một người ngay lập tức nghĩ đến những nhân dạng (identities) mà bản thân giới tính sinh học đó không đi kèm. Ví dụ, rất khó để một số người nghĩ liền được rằng phụ nữ cũng có thể quả quyết và vì sự nghiệp (career-oriented) so với nếu đặt suy nghĩ đó lên đối tượng là đàn ông. Vì những tính chất như quả quyết và vì sự nghiệp thường là những tính chất gắn liền với "nam." Ví dụ, như phụ nữ khi thể hiện những cử chỉ biêu hiện mang tính quả quyết thì trong quá trình tuyển dụng và thăng chức sẽ gặp nhiều khó khăn (Rudman & Glick, 1999). Đơn giản vì quả quyết là một biểu hiện của sự rập khuôn dành cho nam.
Không bàn đến hoặc thậm chí bất chấp luôn xu hướng tính dục, chỉ nói về giới tính sinh học thì sự tập khuôn (stereotype) này tồn tại từ rất lâu.
Nghĩ lại, mình cảm thấy không phải bất kì ai cũng có thể chăm đọc sách báo hoặc nghiên cứu để hiểu được rằng sự rập khuôn dựa trên giới tính sinh học chẳng có gì hay ho. Người yêu nói, chỉ cần anh hiểu là được, còn những người này so với trình độ học vấn của chúng ta em đừng để vào mắt. Thật ra mình nói lại, cũng cùng là lính tại ngũ chưa có bằng đại học mà tư tưởng anh làm gì rập khuôn như vậy, so với mấy người bạn kia ? Thì anh ấy chỉ bảo, có một vài người lớn lên trong gia đình và môi trường hay một nền văn hoá nào đấy khiến họ có niềm tin vững chãi rằng: nam là kẻ xây nhà kiếm cơm và phụ nữ sinh dưỡng, chăm lo gia đình. Truyền thống này đi qua các thế hệ nên rất khó để thoát khỏi nó, đặc biệt nếu như người nọ "identify" hay xác nhận bản thân mình rất thân cận gần gũi với văn hoá nọ. Đó là nếp sống nếp nghĩ của họ.
Mình viết ra không phải để nói ai không có bằng đại học hay trình độ văn hoá cũng mang tư tưởng/ảnh hưởng suy nghĩ rập khuôn giới tính sinh học. Mình cũng không nói văn hoá nào văn hoá xấu và cổ xuý cho những suy nghĩ "chậm so với thời đại." Mình viết ra cho mọi người thấy, những rập khuôn luôn vây quanh trong cuộc sống, và với một người đã ăn sâu vào suy nghĩ của họ. Mình nghĩ ai cũng từng có một lần va chạm hoặc có trải nghiệm với sự rập khuôn dựa trên giới tính sinh học. Không chỉ có nữ giỡi mà nam giới cũng gặp trường hợp này, và mở rộng ra là những bạn ở cộng đồng khác. Ngoài ra, những lời nói mang tính rập khuôn có thể đến từ bất kì ai, bất kì màu da sắc tộc hay cả trình độ học vấn.
Theo lẽ thường bạn sẽ nghĩ một người đang hoặc đã có trình độ học vấn ở mức đại học, sẽ có xu hướng (tend to) suy nghĩ tiến bộ hơn ở những vấn đề tập khuôn giới tính. Mình cũng từng nghĩ vậy và một số nghiên cứu cũng từng đề cập (e.g, Díaz, A., & Sellami, K. , 2014). Thế nhưng, học vấn và sự nghiệp — có khởi điểm là dành cho nam trong những thế hệ xưa cũ và cũng là rập khuôn cho người có giới tính sinh học là nam. Vậy nên, kể cả khi người này mang trong mình "tính nam độc hại" (toxic masculinity) và bạo lực với phụ nữ, họ vẫn có thể cùng thời điểm đó rất vẻ vang với sự nghiệp và học vấn của mình. Khá niệm "tính nam" masculinity bao gồm nhiều nhóm biểu hiện nhỏ, ví dụ như: sự gặt hái thành tựu, sự tự cung tự cấp, bạo lực với phụ nữ, sự nóng tính/gắt gỏng và vân vân.
Mình nói với người yêu rằng lần sau họ hỏi thì nói họ rằng ngày có thai thì không biết nhưng hỏi ngày tốt nghiệp tiến sĩ khi nào thì báo được đấy.
