Ελληνική Μυθολογία

Το ιερό του Δία στη Δωδώνη

Ένα από τα πιο σεβάσμια ιερά του Δία, ήταν αυτό που είχε ιδρυθεί από τα πιο παλιά χρόνια στη Δωδώνη και ήταν ξακουστό για το μαντείο του σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο. Η Δωδώνη βρίσκεται στην Ήπειρο, σε μια τοποθεσία που ο Ησίοδος την περιγράφει έτσι:
<<Η Ελλοπία ήταν μια περιοχή πλούσια σε χωράφια και λειβάδια, θρέφοντας πολλά πρόβατα και λυγερόποδα βόδια. Την κατοικούσαν πολλοί θνητοί, κατέχοντας μεγάλα κοπάδια πρόβατα και βόδια. Στη μια άκρη αυτής της περιοχής βρισκόταν η Δωδώνη, αγαπημένη του Δία. Εκεί ο θεός εγκατέστησε το μαντείο του μέσα στην κουφάλα μιας βελανιδιάς. Οι άνθρωποι, ξεθαρρεμένοι από καλούς οιωνούς και φέρνοντας πλούσια δώρα, πηγαίνουν πάντα εκεί για να πετύχουν την ευλογία του θεού και να μάθουν τη θέληση του>>.

Η Δωδώνη ήταν λοιπόν ένα από εκείνα τα μέρη που ο Δίας, φίλος των ανθρώπων, φανερωνόταν σ' αυτούς μέσον της φύσης που την εκπρωσοπούσαν εδώ το ψιθύρισμα των δένδρων και το κελάρυσμα μιας πηγής. Το μέρος ήταν καλοδιαλεγμένο εξαιρετικά, <<στα πόδια του βουνού Τομάρου ή Τμάρου, σε μια κοιλάδα υγρή και καρπερή, αλλά κρύα που τη δέρνουν οι άνεμοι και που συχνά τραντάζονται από τη βροντή του θεού που θρόνιαζε ψηλά στο βουνό>>. Και πραγματικά σύμφωνα με έναν Γερμανό επιστήμονα, οι μέρες με θύελλα στην περιοχή της Δωδώνης είναι 49 το χρόνο κατά μέσο όρο, κάτι που δε συμβαίνει σε κανένα μέρος της Ευρώπης.
Το μαντείο του Δία στη Δωδώνη, φημιζόταν σαν το πιο αρχαίο στην Ελλάδα. Ο Όμηρος κιόλας μιλάει για τη <<παγερή Δωδώνη>> σε μια επίκληση που βάζει στο στόμα του Αχιλλέα. Έλεγαν πως και ο Δευκαλίων είχε έρθει να συμβουλευτεί το μαντείο <<Δωδωναίου Διός>> και ανάφεραν διάφορα σημαντικά πρόσωπα που είχαν κάνει αυτό το προσκύνημα: τον Ίναχο, την Ιώ, τον Ηρακλή, τον Ιάσωνα, τον Οδυσσέα, τον Νεοπτόλεμο, τον Ορέστη. Από την άλλη, ο Ηρόδοτος μας δίνει 2 εκδοχές, αρκετά διαφορετικές, σχετικά με την ίδρυση του μαντείου της Δωδώνης. <<Δύο περιστερές>> λέει, <<είχαν πετάξει  από τις Θήβες της Αιγύπτου, η μια στη Λιβύη, η άλλη στη Δωδώνη. Αυτή η τελευταία κάθισε πάνω σε μια βελανιδιά και παίρνοντας ανθρώπινη μορφή είπε στους Δωδωναίους πως έπρεπε να ιδρύσουν σ' αυτό το μέρος ένα μαντείο του Δία. Ο λαός κατάλαβε πως αυτό το μήνυμα ήταν θεϊκό κι έκανε αμέσως ότι παράγγειλε ο θεός. Η άλλη περιστερά πρόσταξε τους κατοίκους της Λιβύης να ιδρύσουν ένα μαντείο του Άμμωνα>>. Σύμφωνα με τη δεύτερη παράδοση <<οι Φοίνικες άρπαξαν 2 γυναίκες από τις Θήβες. Μαθεύτηκε πως τη μια την πούλησαν στη Λιβύη, την άλλη στην Ελλάδα και πως αυτές οι 2 γυναίκες ίδρυσαν τα πρώτα μαντεία σ' αυτές τις 2 χώρες>>. Άλλοι μυθογράφοι βλέπουν σ' αυτές τις 2 περιστερές με την ανθρώπινη φωνή, δώρα του Δία στην κόρη του Ήβη. Η μια περιστέρα πετάει στη Δωδώνη. Την ίδια στιγμή που φτάνει, ένας ξυλοκόπος ετοιμαζόταν να κόψει την ιερή βελανιδιά του Δία. Η περιστέρα τον εμπόδισε. Πάλι αυτό το πουλί παίζει τον ίδιο ρόλο σ' έναν άλλο μύθο. Ένας τσοπάνης ήρθε να ρωτήσει τον Δία ποιος του έκλεψε ένα του πρόβατο και το μαντείο που μίλησε εκείνη τη μέρα για πρώτη φορά κατονόμασε τον ένοχο. Ο κλέφτης μέσα στο θυμό του, ετοιμαζόταν να κόψει το καταραμένο δένδρο, όταν ένα περιστέρι βγήκε από μέσα και τον εμπόδισε να διαπράξει το έγκλημα. Ο ρήτορας Φιλόστρατος που έζησε το δεύτερο αιώνα μ.Χ., μας άφησε την περιγραφή ενός πίνακα που παράσταινε τη χρυσή περιστερά καθισμένη πάνω στη βελανιδιά αυτή, που μέσον της ο Δίας έκανε τις αποκαλύψεις του. Χάμω είναι πεσμένο το τσεκούρι που ξέφυγε από το χέρι του Έλλου ξυλοκόπου. Η βελανιδιά είναι στολισμένη με γιρλάντες, επειδή δίνει χρησμούς, όπως ο τρίποδας της Πυθίας. Άνθρωποι πλησιάζουν ο ένας για να ρωτήσει, ο άλλος για να προσφέρει θυσία...
Στη Δωδώνη, μαζί με το Δία λάτρευαν και μια θεά, τη Διώνη που εδώ τη θεωρούσαν σύζυγο του κυρίαρχου του Ολύμπου. Κατά τον Ησίοδο ήταν κόρη του Ωκεανού και της Τηθύος, ενώ άλλοι συγγραφείς την αναφέρουν για μητέρα της Αφροδίτης. Όπως κι αν είναι, στη Δωδώνη η λατρεία της συνδεόταν στενά με τη λατρεία του Δία, όπως φανερώνουν πολλά αρχαία νομίσματα της Ηπείρου.
Είναι πολύ πιθανόν ο Ζευς και η Διώνη να θεωρούνταν αρχικά θεότητες μιας πηγής που ανάβλυζε στα πόδια της ιερής βελανιδιάς. Η παράδοση λέει, πως <<τα νερά της έσβηναν τους αναμμένους πυρσούς, αλλά ξανάναβαν τους σβησμένους όταν τους πλησίαζε στην επιφάνεια της>>. Εξού η υπόθεση πως στη Δωδώνη ερμήνευαν τον ψίθυρο του νερού της πηγής όπως και το θρόισμα των φύλλων, σαν να εκφράζανε τη θεϊκή θέληση. Τη λατρεία του Δωδωναίου Δία την εξυπηρετούσαν ιερείς που ονομάζονταν Σελλοί, Ελλοί, Τόμουροι, με επικεφαλής έναν αρχηγό, τον Ναΐαρχο. Ηταν πραγματικοί ασκητές. Έπρεπε να πλαγιάζουν κατάχαμα, να μην πλένουν ποτέ τα πόδια τους και φαίνεται πως ήταν επίσης καταδικασμένοι σε αποχή. Όπως βλέπουμε, αυτοί οι ιερείς έμοιαζαν σε πολλά μ' αυτό που ήταν αργότερα οι χριστιανοί καλόγεροι που γι' αυτούς, ορισμένοι κανόνες υγιεινής βρίσκονταν σε αντίθεση με την αγιοσύνη. Εκτός από τους ιερείς, υπήρχαν και ιέρειες στη Δωδώνη, οι Πελειάδες, που κατά τον Ηρόδοτο κατάγονταν από την αιγυπτία δούλη που είχαν πουλήσει οι Φοίνικες στην Ελλάδα και είχε ιδρύσει το μαντείο της Δωδώνης. Οι κάτοικοι του τόπου την είχαν ονομάσει Πέλεια (περιστερά), γιατί δεν καταλάβαιναν τη γλώσσα της, που έμοιαζε με των περιστεριών. Μονάχα αργότερα εκφραζόταν με ανθρώπινη γλώσσα, δηλαδή με τρόπο καταληπτό. Οι Πελειάδες δεν ήταν ποτέ περισσότερες από τρεις, και τελικά έμεινε μονάχα μία. Όπως οι ιερείς, φαίνεται πως κι αυτές υποβάλλονταν σε ασκητική ζωή με αυστηρούς κανόνες.
Οι Πελειάδες ήταν επιφορτισμένες με την ερμηνεία των χρησμών. Μέσον τους φανερωνόταν στους θνητούς η θέληση του Δία. Αυτή η θέληση εκφραζόταν με πέντε διαφορετικούς τρόπους, που πρώτος θα έπρεπε να αναφερθεί το θρόισμα των φύλλων της ιερής βελανιδιάς. Αυτοί που συμβουλεύονταν το μαντείο πλησίαζαν στο δένδρο που αναταραζόταν για μια στιγμή. Η ιέρεια αφού έπινε από την πηγή του Δία, άρχιζε να μιλάει. Εκφραζόταν σε στίχους που οι πρώτοι ήταν: <<Ο Ζευς ήταν, ο Ζευς είναι, ο Ζευς θα είναι, ω μεγάλε Ζευ! Η Γη παράγει τους καρπούς της, για τούτο επικαλεστείτε τη φίλη μας τη Γη>>. Οι Πελειάδες ερμήνευαν επίσης το πέταγμα της περιστεράς, ανάλογα με την κατεύθυνση που έπαιρνε αυτό το πουλί και με τον τρόπο που καθόταν σε έναν κλώνο ή σε κάτι άλλο. Ο τρίτος τρόπος ήταν να ερμηνεύουν τους ήχους που ανάδινε μια χάλκινη λεκάνη. Οι αρχαίοι συγγραφείς μας έχουν αφήσει δύο διαφορετικές εκδοχές. Κατά τη μία εκδοχή, ήταν μια συναρμογή από πολλές λεκάνες ή τρίποδες που κρέμονταν, κι έτσι που έρχονταν σε επαφή μεταξύ τους ανάδιναν ήχους που εκφράζανε τη θεϊκή θέληση. Σύμφωνα με την άλλη, <<ένα αγαλματάκι κρατώντας ένα ραβδάκι απ' όπου κρέμονταν μικρά κόκκαλα, χτυπούσε μια λεκάνη που ανάδινε ήχους χρησμικούς: αυτούς τους ήχους ερμήνευαν οι Πελειάδες>>.
Τέλος κατέφευγαν ακόμα σαν μέσο προφητικής ερμηνείας στον ψίθυρο της θαυματουργής πηγής, που αναφέραμε πιο πάνω καθώς και στη μαντεία με τα όνειρα. Στις ανασκαφές που έγιναν στη Δωδώνη, βρέθηκαν όχι μονάχα πολυάριθμα αντικείμενα, δώρα προς το μαντείο αλλά και μολυβένια ελάσματα, με χαραγμένες πάνω σ' αυτά τις ερωτήσεις που απευθύνονταν από κράτη και ιδιώτες στο μαντείο του Δία και της Διώνης, ακόμα και μερικές απαντήσεις του μαντείου. Ορίστε μερικές από τις ερωτήσεις:
Ο Άγις ρωτάει το μαντείο αν τα σκεπάσματα και τα προσκέφαλα του που εξαφανίστηκαν, χάθηκαν ή τα κλέψανε.
Ο Λυσανίας ρωτάει αν το παιδί, που η Νύλα έχει στα σπλάχνα της, είναι δικό του.
Κάποιος που κρατάει την ανωνυμία, ρωτάει το μαντείο αν του συμφέρει καλύτερα να καθίσει ο ίδιος στο σπίτι του και να καλλιεργήσει ο ίδιος το χωράφι του. Ο Ιππόστρατος ρωτάει το μαντείο σε ποιον θεό πρέπει να προσφέρει θυσίες.
Ένας πατέρας ή μια μητέρα ρωτάει το θεό αν πρέπει να κάνει τούτο ή εκείνο για το παιδί τους.
Ένας τσοπάνης υπόσχεται την ευγνωμοσύνη του στο μαντείο, αν επιτύχει σε μια επιχείρηση σχετικά με το κοπάδι.

Αυτά τα λίγα παραδείγματα δείχνουν πως οι Έλληνες συμβουλεύονταν το μαντείο του Δωδωναίου Δία για τα πιο διαφορετικά πράματα, σημαντικά ή ασήμαντα. Κάποιες φορές πολιτικά κόμματα, ακόμα και κράτη σε ανοιχτό αγώνα, έστελναν πρεσβείες στη Δωδώνη για να πάρουν τον Δία με το μέρος τους. Έτσι, σύμφωνα με έναν θρύλο, οι Βοιωτοί και οι Πελασγοί της Αττικής που πολεμούσαν μεταξύ τους, συμβουλεύτηκαν το μαντείο. Η απάντηση στους Πελασγούς ήταν η ακόλουθη: <<Μια θυσία θα μας χαρίσει τη νίκη>>. Μόλις το άκουσαν οι Βοιωτοί, επιασαν την καημένη την Πελειάδα που είχε δώσει αυτήν την απάντηση και την έκαψαν ζωντανή. Οι Δωδωναίοι συλλάβανε τους φονιάδες και τους παραπέμψανε σε ένα δικαστήριο συγκροτημένο από τις δύο άλλες Πελειάδες και από δύο αρσενικούς παρέδρους. Χάρη σε ισοψηφία, οι ένοχοι αθωώθηκαν.
Το ιερό του Δωδωναίου Δία, που λεηλατήθηκε για πρώτη φορά το 219 π.Χ. από τους Αιτωλούς, έχασε σιγά - σιγά τη σπουδαιότητα του, ώσπου το εξαφάνισε τελειωτικά ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος. Ο Δίας αντικαταστάθηκε από τον Ιησού Χριστό, η Διώνη από την Παρθένο. Μια εκκλησία πήρε τη θέση του ναού και στη Δωδώνη διορίστηκε χριστιανός επίσκοπος. Όσο για την ιερή βελανιδιά που φημιζόταν σαν το αρχαιότερο δένδρο της Ελλάδας και που ένα κομμάτι του είχε χρησιμέψει για καρίνα στο πλοίο <<Αργώ>> κατά την εκστρατεία των Αργοναυτών, λένε πως την έκοψε ένας Ιλλυριός ληστής, ο Άρκης.