Ελληνική Μυθολογία

Καλλιτεχνικές παραστάσεις της Αθηνάς

Τα πολλά σύμβολα και εμβλήματα της Αθηνάς απορρέουν από τις πολλές υλικές και ηθικές δικαιοδοσίες της. Κυριότερα ήταν η αιγίδα και το δόρυ, η κουκουβάγια και η ελιά.
Ποια ήταν η προέλευση της αιγίδας; Είδαμε όταν μιλήσαμε για τον Δία, πως η αιγίδα είχε γίνει από το δέρμα της κατσίκας Αμάλθειας. Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο, η Αθηνά, αφού σκότωσε τον γίγαντα Πάλλαντα, τον είχε γδάρει και είχε κάνει από το δέρμα του το φοβερό όπλο που ήταν η αιγίδα. Τέλος, σύμφωνα με μια τρίτη εκδοχή, το δέρμα της Γοργώς, που τη θανάτωσε η κόρη του Δία, προμήθεψε το υλικό για την αιγίδα. Ο Όμηρος μας άφησε αυτή την περιγραφή: <<Γύρω στους ώμους της η θεά ρίχνει την κροσωτή αιγίδα, όπλο τρομερό που ο φόβος όλο στεφανώνει. Πάνω της είναι η Έριδα, η Δύναμη και η αιματοβαμένη Χλαλόη της μάχης, καθώς και το κεφάλι της Γοργώς, τέρας απαίσιο, τρομαχτικό και θεϊκό>>. Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε την ακριβή ιδέα που είχε για την αιγίδα ο ποιητής της Ιλιάδας: δέρμα κατσίκας, ασπίδα ή θώρακα.
Σύμφωνα με τις περιγραφές που έχουμε, μπορούμε να φανταστούμε την αιγίδα σαν ένα είδος μανδύα λεπιδωτό, με φίδια ολόγυρα και με το Γοργόνειο καταμεσής. Η θεά την έριχνε γύρω στους ώμους της: σκέπαζε ένα μέρος του στέρνου, κρεμόταν πίσω στην πλάτη και από εκεί την τύλιγε στο αριστερό της μπράτσο, χρησιμοποιώντας την και για ασπίδα. Αυτή την τελευταία υπηρεσία φαίνεται να εκπληρώνει η αιγίδα, κατά τον Όμηρο και τους σύγχρονους του. Θα την είχε σφυρηλατήσει ο Ήφαιστος, όπως και την ξακουστή ασπίδα του Αχιλλέα.
Απόδειξη για την αρχαιότητα της λατρείας της Αθηνάς στην Ελλάδα, είναι η εποχή, πολύ μακρυνή, που ανάγονται οι πρώτες απεικονίσεις της θεάς, στην αρχή άμορφα πέτρινα είδωλα, ύστερα χοντροφτιαγμένα ξόανα, που σιγά - σιγά τα αντικατασταίνουν ολοένα τελειότερα πρότυπα. Τα πρωτόγονα ξόανα δεν ήταν παρά απλοί κορμοί, που τους πρόσθεταν μπροστά και ένα κρανοφόρο κεφάλι. Οι τεχνίτες προσπαθούσαν ωστόσο να κάνουν τα μάτια της να φαντάζουν αστραφτερά.
Από εκείνη κιόλας την εποχή, ξεχωρίζουν δύο τύποι στα αγάλματα της Αθηνάς: ο καθιστός τύπος και ο όρθιος τύπος. Ο πρώτος πρόβαλλε τον ειρηνικό χαρακτήρα της θεάς, ο δεύτερος τον πολεμικό. Η Αθηνά του ναού της Τροίας, που αναφέρεται στην Ιλιάδα, ήταν καθιστή. Μ' αυτήν τη μορφή την παρασταίνει και ο γλύπτης Ένδοιος σε δύο αγάλματα που είχε εκτελέσει για την Αθήνα και για τις Ερυθρές.
Η όρθια Αθηνά εικονίζεται πότε σε στάση ανάπαυσης και πότε σε κίνηση, πάλλοντας το δόρυ της ή κρατώντας το μπροστά στο στήθος της. Οι καλλιτέχνες καταγίνονται ολοένα περισσότερο με τις λεπτομέρειες της ενδυμασίας και των στολιδιών της θεάς.
Μετά τους Μηδικούς πολέμους, όταν η ελληνική τέχνη έφτασε με τον Φειδία, στο κορύφωμα της ο τύπος της Αθηνάς σταθεροποιήθηκε για πολύ καιρό στα κυριότερα χαρακτηριστικά του. Ο μεγαλοφυής γλύπτης είχε εκτελέσει πολλά αγάλματα της αγαπημένης θεάς των Αθηναίων. Το διασημότερο ήταν η Παρθένος Αθηνά, χρυσελεφάντινο, αλλά δυστηχώς δεν έχουμε παρά μερικά αντίγραφα του, κατά το μάλλον η ήττον πίστα ρωμαϊκής εποχής. Το αντίγραφο που φαίνεται να πλησιάζει περισσότερο το πρωτότυπο είναι η Αθηνά του Βαρβακείου, ένα αγαλματάκι με μικρές διαστάσεις.
Ο Φειδίας είχε αναπαραστήσει τη θεά σαν να βγαίνει από το άδυτο για να δεχτεί τη λατρεία των πιστών της. Φοράει τα ωραιότερα στολίδια της, που έρχονται σε αντίθεση με το απλό της ντύσιμο. Ένας μακρύς χιτώνας έπεφτε ως τα πόδια της και η αιγίδα κρασπεδωμένη από φίδια ολόγυρα, είναι ριγμένη στους ώμους της σαν τραχηλιά. Το κορμί στηρίζεται πάνω στο δεξί πόδι, ενώ το αριστερό είναι ελαφρά λυγισμένο, δίχως αυτό να αφαιρεί τίποτα από τη χάρη του συνόλου. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου δείχνουν ενεργητικότητα και τα μαλλιά πέφτουν σε μπούκλες ως το στήθος. Το κράνος ήταν κατάφορτο από προσθήκες: μια σφίγγα, πήγασοι, γρύπες. Τα στολίδια συμπληρώνονταν από ένα πλούσιο περιδέραιο και σκουλαρίκια. Το δεξί χέρι ακουμπούσε πάνω σε μια μεγάλη στρογγυλή ασπίδα, που η εξωτερική πλευρά της, στολισμένη με το γοργόνειο, παράσταινε μια μάχη Αμαζόνων και η εσωτερική μια Γιγαντομαχία. Ακόμα και στα πέδιλα της θεάς, ολόγυρα στη σόλα, εικονιζόταν μια μάχη Κενταύρων και Λαπιθών, και στη βάση του αγάλματος η γέννηση της Πανδώρας. Το δόρυ ακουμπούσε στον αριστερό ώμο της θεάς, το δεξί χέρι στηριζόταν πάνω σε μια στήλη και κρατούσε μια Νίκη, γυρισμένη λοξά, έτοιμη να πετάξει. Κατά τον Πλίνιο, το άγαλμα της Παρθένου Αθηνάς είχε δώδεκα μέτρα ύψος και της Νίκης, που η θεά κρατούσε στο δεξί της χέρι, έφτανε τα 2 μέτρα.
Πολύ πιο κολοσιαίο ήταν το άγαλμα της Προμάχου Αθηνάς, που κι αυτό το θεωρούσαν έργο του Φειδία, και που υψωνόταν στο ύπαιθρο, κοντά στον Παρθενώνα. Δέσποζε πάνω σε ολόκληρη την πόλη και οι θαλασσοπόροι το ξεχώριζαν από το Σούνιο. Φορούσε χιτώνα και χλαμύδα, με το κεφάλι της γυρισμένο βορεινά για να βλέπει πάνω από την αγορά.
Η Αθηνά εικονιζόταν τουλάχιστον 2 φορές στο διάζωμα του Παρθενώνα: στην ανατολική μετόπη η γέννηση της θεάς και στη δυτική μετόπη να τιθασσεύει τα άλογα του Ποσειδώνα. Ανάμεσα στα αξιολογότερα αγάλματα της Αθηνάς, που έχουν διασωθεί πρέπει να αναφέρουμε την Αθηνά της Αίγινας με την ασπίδα και το δόρυ, την Αθηνά Velletri, που μπορούμε να τη θαυμάσουμε στο μουσείο του Λούβρου, την Αθηνά Giustiniani, την Αθηνά της συλλογής Stnahope που αποδίδεται στο Φειδία, και την Αθηνά Farnèse που οφείλεται στη σμίλη κάποιου μαθητή του μεγάλου γλύπτη.
Η κόρη του Δία εικονίζεται συχνά πάνω στα ελληνικά αγγεία, που πολλά έχουν διασωθεί ως εμάς. Χωρίς να αναφέρουμε τους παναθηναϊκούς αμφορείς, τη βλέπουμε να εικονίζεται σε διάφορες σκηνές: η περισσότερο συχνή είναι η σκηνή της γέννησης της Αθηνάς της αγαπημένης θεότητας του αθηναϊκού λαού.